Adölesanlarda Bilişsel Gelişim

Bilişsel Gelişim

Biliş, ileri düzey bilişsel süreçleri içeren gelişimin bir yönüdür. Bu bilişsel süreçlerin gelişimine de bilişsel gelişim denir. Bilişsel gelişim, dikkat, algı, düşünme, akıl, bellek, problem çözme, dil ve zeka gelişimi, yaratıcılık, karar verme gibi bilişsel işlevlerden oluşmaktadır. Temelinde nörolojik gelişme ve olgunlaşma vardır. Adölesan dönemde beyin yapı ve işleyişindeki değişiklikler bilişsel gelişimi etkilemektedir.

Nörogelişimsel Yaklaşım

Nörogelişimsel yaklaşıma göre adölesan dönemde bilişsel gelişimi, myelinizasyon ve sinatogenesisteki artış katkı sağlamaktadır. Nöronlar arasındaki bağlantılar geliştikçe adölesanın zihinsel yeteneklerinde artış olmaktadır. Yaş ilerledikçe kullanılan bağlantılar güçlenmekte ve kullanılmayanlar budanmaktadır. Puberte ile birlikte nörotransmitterlerin düzeyleri değişir. Adölesan dönemde bu nörotransmitterlerin önemli olanlarından biri dopamindir. Adölesanlarda beyinde haz ve ödül yönetimini sağlayan bölgede dopamin miktarı azalmaktadır. Bu durum adölesanlarda ödül hassasiyetini arttırmaktadır. Ayrıca beyinde yaşla birlikte gri madde hacmi azalırken hipokampus, amigdala ve serebellum için gri madde hacmi önce artarak adölesan dönemde doruk noktaya çıkmaktadır. Ancak daha sonra yaşla birlikte azalmaktadır. Dopamin düzeyindeki azalma ve gri maddenin azalması beyinde haz oluşturacak uyarıların adölesanlarda yetişkinlere göre daha yüksek düzeyde hissedilmesine neden olmaktadır. Ayrıca bu, adölesanların yüksek düzeyde haz oluşturacak uyarıları arayışı içine girmelerine sebep olmaktadır. Ödüllere karşı olan bu hassasiyet yeni bilgi ve becerilerin kazanılmasına yardımcı olabileceği gibi travmatik yaşantılar, madde kullanımı gibi beyin gelişimini etkileyebilecek durumlardan da yüksek düzeyde etkilenebileği anlamına gelmektedir. Adölesan dönemde beyin gelişimi arkadan öne doğru olduğundan limbik sistem prefrontal kortekse göre daha önce geliştinden limbik sistem hakimiyeti söz konusudur. Beyinde ödül, haz ve motivasyonun işlenmesini limbik sistem gerçekleştirmektedir. Bu, adölesanların istemsizce dürtüsel davranmalarına neden olmaktadır. Adölesanlarda dürtüsel davranışlar uzun vadeli planlama ve düşünmeyi de engellemektedir. Adölesanlarda prefrontal korteksin gelişmesi yaklaşık olarak 12 yaşından itibaren başlamaktadır. Bununla birlikte somut düşünce de yerini soyut düşünceye bırakmaya başlamaktadır. Soyut düşünce geliştikçe problem çözme stratejiileri, sebep -sonuç ilişkisi kurma, olasılıkları düşünme becerileri de paralel olarak gelişim göstermektedir. Adölesanların bir diğer önemli yön ise riskli davranışların gelişimidir..

Bilişsel Gelişim Kuramları

Piaget'in Bilişsel Gelişim Kuramı

Piaget, kuramını şema, uyum sağlama ve dengeleme kavramlarına dayanarak açıklamaktadır.

Şema: Bilgiyi düzenleme ve yorumlamada yararlı olan, yeni edinilen bilginin yer alacağı bir zihinsel çerçevedir.

Uyum sağlama: Adölesanın sahip olduğu şemalar bazen karşılaştığı yeni uyarıcılar karşısında işlemeyebilmektedir. Böyle bir durumda zihinsel bir süreç olarak uyum sağlama devreye girmekte ve bu uyarıcılara uymayan şemaların değiştirilmesini sağlamaktadır. Uyum sağlama süreci; özümleme ve uyma olmak üzere iki alt süreci içermektedir.

Dengeleme: Özümleme ve uyma arasında bir denge kurma sürecidir. Piaget’e göre bu bilişsel aktivite öğrenmeye neden olmaktadır.

Piaget, bilişsel gelişimin farklı evreleri olduğunu ve bu evrelerin belirli özelliklere sahip olduğunu öne sürmektedir. Ona göre; belirli bir hiyerarşi izlemekte ve belirli bir sırada ilerlemektedir. Bir sonraki evre önceki evrede gelişen özellikleri içermektedir. Her evreye özgü gelişen özellikler genellikle o dönemde karşılaşılan özelliklerdir. Bu özellikler diğer evrelerden farklıdır.

Piagete’e göre bilişsel gelişim evreleri şunlardır:

1) Duyusal motor dönem (0-2 yaş),

2) İşlem öncesi Dönem (2- 7 yaş),

3) Somut İşlemler Dönemi (7 -12 yaş),

4) Soyut İşlemler Dönemi (12 ve üzeri yaşlar). Piaget, bilişsel gelişimin son döneminin 12 yaşında başlayıp, ergenlik boyunca devam ettiğini ve çocuğun soyut düşünebildiğini ifade etmektedir.

Piaget’e göre soyut düşünme beş temel özellikten oluşmaktadır:

1) İçe bakış,

2) Soyut düşünme,

3) Birleşimsel düşünme,

4) Mantıksal akıl yürütme,

5) Varsayımsal mantık yürütme.

Vygotsky’nin Bilişsel Gelişim Kuramı

Vygotsky’nin kuramının Piaget’in kuramından farkı onun gibi yaşa bağlı evrelendirme yapmamış olmasıdır. Ancak Vygotsky belirli kavramlarla kuramını açıklamaya çalışmıştır. Bu kavramlar şunlardır: Sosyo- kültürel model, yakınsak gelişim alanı, iş birlikçi öğrenme ve yapı iskelesi.

Bilgi İşleme Kuramı

Bilişsel gelişim ile günümüzde yapılan araştırmaların çoğu bilgi işleme yaklaşımı üzerinde şekillenmektedir. Bu yaklaşıma göre insan zihni bilgisayara benzetilmekte bilgisayarda kullanılan yazılım ve donanımlar gibi zihnin de birçok işletim sisteminden oluştuğu öne sürülmektedir. Adölesanların bilgiyi nasıl algıladıkları, kullandıkları, zihinde bilgiyi nasıl depoladıkları ve bilgileri nasıl geri getirdikleri üzerinde durulmaktadır. Bilgi işleme basamakları; uyarıcı, seçme, yorumlama, hafızaya alma, bilgiyi çıkarma, düşünme, mantık yürütme ve eyleme geçme şeklinde bir süreç izlemektedir.

Zeka ve Zeka Kuramları

Üçlü Zeka Kuramı

Steinberg kuramında, zekanın genel olarak gözlenebilen zihinsel süreçlerden oluştuğunu ileri sürmektedir. Bu konuda problem çözümüne ilişkin yaklaşım tarzları kültürden kültüre değişiklik gösterse de genel olarak çözüm için gerekli süreçlerin aynı olduğunu belirtmektedir. Bu doğrultuda zeka, birbirleriyle etkileşim halinde olan üç ayrı süreci içerdiği kabul edilmektedir. Bu süreçler; yürütücü biliş, bilgi edinme ve performanstır. Bu kuramda üç tür zekanın olduğu öne sürülmektedir. Bunlar; analitik zeka, pratik zeka ve yaratıcı zekadır.

Çoklu Zeka Kuramı

Gardner tarafından geliştirilen bu kuramda zeka, hem beynin farklı alanları tarafından kontrol edilen ve birbirinden bağımsız işleyen, hem de birbiriyle etkileşim halinde karmaşık bir süreci oluşturan çeşitli yetenekler ve zihinsel işlemlerdir. 8 zeka türü tanımlanmıştır: Sözel \dilsel zeka,mantıksalmatematiksel zeka, görsel -mekansal -uzamsal -uzaysal zeka, kişilerarası -sosyal zeka, bedensel -kinestetik zeka, müzikal -ritmik zeka, içsel - kişisel zekadoğa zekası.