Döl ve Süt Verimi
Sürüde sağlıklı bir şekilde devamlı yavru alınması arzulanan bir olaydır. Çünkü sürü büyüklüğünün devam etmesi, verimlerde (et, süt, yumurta vs.) devamlılığın sağlanması, seleksiyon ve ayıklama işlemlerinin daha etkin yapılabilmesi için gereklidir.
Genç hayvanlarda üreme organlarının gelişip üreme faaliyetlerinin başladığı döneme ergenlik çağı, cinsel faaliyetlerin en üst düzeye çıktığı döneme cinsel olgunluk çağı denir. Bu dönemde hayvanlar ilk defa damızlıkta kullanılabilir. Bu dönem damızlıkta ilk kullanma yaşı olarak da adlandırılır. Ergenlik çağı ve damızlıkta ilk kullanma yaşı türe, ırka, cinsiyete, bakım ve beslenme düzeyine göre farklılık gösterir.
Dişi damızlık hayvanlar kızgınlık gösterdikleri zaman erkeklerle birleşmelerine tabii tohumlama (sıfat), erkeklerden alınan sperma ile tohumlanmalarına suni tohumlama denir. Erkek hayvanların kendiliklerinden dişilerle birleşmelerine aşım, denir. Tabii tohumlama üç şekilde yapılır; 1. Serbest sıfat, 2. Sınıf usulü sıfat, 3. Elde sıfat.
Kızgınlık gösteren dişilerin erkekle birleşmesi veya suni tohumlama yoluyla spermanın dişi üreme kanalına bırakılmasıyla spermatozoit ile ovum birleşerek döllenme gerçekleşir. Döllenmiş yumurta (ovum) zigot ismini alır ve uterusa (döl yatağı) yerleşir. Gebelik süresi ırka, yaşa, doğacak yavrunun tipi ve cinsiyetine ve mevsime göre değişir. Gebelik döneminde hayvanlara oldukça dikkat ve özen gösterilmelidir. Hem yavrunun iyi gelişmesi hem de sağlıklı bir şekilde yavru elde etmek buna bağlıdır. Doğumu yaklaşan hayvanlar kuru, temiz, sakin bir doğum bölmesine alınmalıdır ve gözetim altında tutulmalıdır. Doğum çoğu zaman kendiliğinden gerçekleşmesine rağmen kimi zaman müdahele gerektirebilir. Bunun için doğum sırasında bir yardımcının olmasında fayda vardır.
Hayvanlarda erkek ve dişileri ayıran belli bazı farklar vardır. Bu farklar morfolojik ve fizyolojik karakterlerdir. Bu karakterlere eşeysel karakterler denir. Kastrasyon (eneme), erkek hayvanlarda testislerin operasyon ya da başka bir yolla çıkarılarak fonksiyonlarının önlenmesidir. Dişilerde ise yumurtalıklar çıkarılarak kastrasyon yapılabilir.
Döl verimini etkileyen çeşitli faktörler vardır. Bunların bir kısmı canlıya bağlı, bir kısmı ise çevreye bağlı faktörlerdir. Bunlar ırk, yaş, vücut yapısı ve kondüsyon, anatomik bozukluklar ve hastalıklar, yetiştirme dönemi, çevre sıcaklığı ve ışık, bakım ve besleme gibi etkenlerdir. Döl verimi ırklar arasında farklılıklar gösterir.
Laktasyon, memeli hayvanlar doğum yaptıktan sonra yavrularını beslemek ve büyütmek için meme dokusundan sütün salgılanmasına laktasyon denir. İlk günlerdeki bu salgı yavrunun sağlıklı bir şekilde büyüyüp gelişmesi için özel bir içeriğe sahiptir. Bu ilk 3-4 günlük salgıya kolostrum (ağız sütü) denir.
Meme esas itibarıyla; meme bezi, taşıyıcı ligamentler, meme başı ve deri tabakasından oluşur. Meme bezi süt yapımını sağlayan bir doku, süt iletim sistemi yani süt kanalları, süt bezi boşluğu, meme başı kanalı ile kan ve lenf damarları ile sinir sisteminden oluşan bir üzüm salkımına benzetilebilir. Sütün yapıldığı alveoller sütün oluştuğu ilk yerdir. Buradan kanalları ve boşlukları takip ederek meme başından, sağılarak veya yavrunun emmesi ile dışarı çıkar.
Dişi buzağı doğduğu zaman salgılama ile ilgili olmayan meme, meme başı, süt kanalları mevcuttur. Eğer dişi hayvanda bir gebelik yoksa meme bu şekilde inaktif kalır. Ancak gebelik ile beraber memenin süt yapan alveoler dokusu şekillenmeye başlar. Gebelik ilerledikçe memedeki büyümeye ilaveten 7. aydan itibaren alveollerde süt benzeri salgı oluşmaya başlar.
Gebeliğin son dönemlerinde başlayan süt benzeri sıvı yapımı doğum ile birlikte artarak devam eder. Doğumdan sonraki 3-4 günlük kolostrumun (ağız sütü) ardından meme salgısı normale döner ve süt olarak devam eder. Yüksek süt verimli ineklerde laktasyon süt verimi ideali olan 10 ay (305 gün) olmalıdır. Eğer yetiştirici tarafından kuruya çıkarılmazsa doğuma kadar süt vermeye devam eder ancak bu ineğin sonraki verimli yaşamı için uygun değildir.
Sütün memeden dışarı alınması sinirsel ve hormonal bir mekanizma vasıtasıyla gerçekleşir. Sağım veya emme işlemi bu sistemin çalışması için bir uyarı işlemi yapar. Bu uyarılar sinir yoluyla beyne gelir. Oradan salgılanan hormon (oksitosin) kan yolu ile meme dokusuna ulaşarak bir dakika içinde epitel hücrelerinin kasılmasını sağlayarak lümendeki sütün süt kanalları ve meme boşluklarına geçmesini sağlar. İşte bu olaya sütün indirilmesi denir. Bu olayın tam tersi bir durum ile karşılaşıldığında ise sütün indirilmesi engellenir ki buna da sütün çekilmesi denir
Hayvanların süt verim performası ve sütün kompozisyonu, yaş, ırk, vücut büyüklüğü, kızgınlık ve gebelik, kuru dönem süresi, beslenme, sağım sayısı ve aralığı, mevsim ve çevre sıcaklığı, meme hastalıkları gibi bir çok faktör tarafından etkilenir.