Zoonoz Artropodlar

Zoonozlar; doğal şartlarda insanlardan hayvanlara, hayvanlardan da insanlara bulaşabilen hastalık etkenleri ve bunların oluşturdukları enfeksiyonlardır. Zoonotik artropodlar arasında sivrisinek ve kenelerin yanı sıra pireler, tahtakuruları, diğer Dipteran sinekler ve myiasis etkenleri, uyuz etkenleri ve diğer akarlar bulunmaktadır.

Dipteran Zoonozlar

Dipteran sinekler arasında sivrisinekler, kara sinekler, kum sinekleri, ceratopogonidler, tabanid sinekler ve çeçe sinekleri bulunur.

Sivrisinekler (Culicidae)

Anopheles, Aedes, Culex, Culiseta, Coquillettidia, Orthopodomyia ve Uronotaenia soylarındaki sivrisinekler her türlü durgun sularda üreyebilirler. Sivrisinekler, sıtma ve diğer birçok Plasmodium türü, lenfatik filariasis, Japon ensefalitis, Rift Vadisi Humması, kanatlı çiçeği, dirofilariasis, West Nile, Dengue, Chikungunya, ensefalomiyelitisler gibi enfeksiyonları naklederler.

Kara sinekler (Simuliidae)

Simuliidae ailesinde en önemli türler Simulium soyunda yer almaktadır. Karasinekler oksijenden bol akarsu kesimlerinde üremektedirler. Simuliidler, memeli hayvanlarda Onchocerca volvulus ,O. gutturosa, O. cervipedis ,O. dukei ,O. lienalis ,O. ochengi ,O. ramachandrini ,O. tarcicola , Dirofilaria ursi ,Splendidofilaria fallisensis ,Mansonella ozzardi , Trypanosoma cervi ve kanatlılarda Leucocytozoon anatis ,L. smithi ,L. caulleryi ,Hemoproteus nettionis, Try. confusum, Try. numidae veTry. avium’un vektörlüğünü yaparlar.

Kum Sinekleri (Psychodidae)

Psychodidae ailesindeki en önemli soylar Lutzomyia ve Phlebotomus soylarıdır. Alacakaranlık veya geceleri aktif olan kum sinekleri gün boyu korunaklı seri yerlerde dinlenmeye çekilirler. Hareket alanları oldukça sınırlı olup uzak alanlara uçamazlar. Visceral ve kutanöz leishmaniasis’in yanısıra vesicular stomatitis ve kum sineği ateşi gibi çeşitli arbovirusların ve insanlarda Bartonella bacilliformes’ invektörlüklerini yaparlar.

Ceratopogonidler (Ceratopogonidae)

Ceratopogonidae ailesindeki en önemli tür olan Culicoides’ ler genellikle alacakaranlık veya gece aktiftirler. Bu sinekler uzak mesafelere uçamazlar. Culicoides türleri, mavi dil, Afrika at vebası, akabane, ephemeral fever, oropouche virüsleri gibi çok sayıda viral etkenin yanısıra Mansonella ozzardi, Onchocera cervicalis gibi filaryal nematodların ve kanatlı hayvanlarda Haemoproteus ve Leucocytozoon türleri ile Hepatocystis brayi ’nin vektörlüklerini yaparlar.

Tabanid Sinekler (Tabanidae)

Tabanidae ailesindeki en önemli soylar Tabanus , Haematopota ve Chrysops’tur . Bu sinekler gündüzcü sinekler olup günün en sıcak saatlerinde yumurtalarını suya yakın yerlerdeki bitkilere, taş parçası ve yarıklara sıralar halinde bırakırlar. Tabanid sinekler; at enfeksiyöz anemisi, sığır lösemisi, domuz kolerası, sığır vebası gibi viral etkenleri, Anaplasma marginale, Bacillus anthracis , Francisella tularensis , Coxiella brunetti gibi bakteriyel etkenler ile Trypanosoma equinum, Try. vivax , Try. evansi , Besnoita besnoiti gibi protozoon etkenleri mekanik olarak naklederken; Try. theileri gibi protozoer ve Loa loa , Elaeophora schneideri gibi filaryal nematodların biyolojik vektörlüğünü yaparlar.

Çeçe sinekleri (Glossinidae)

Glossinidae ailesindeki en önemli soy Glossina soyudur. Bu sinekler özellikle sabah veya akşamüstü saatlerinde aktifken günün büyük bir bölümünü dinlenerek geçirirler. Sıcak, rutubetli ve gölgelik alanları tercih ederler. Çeçe sinekleri, insanlarda Trypanosoma brucei gambiense ve Try. brucei rhodesiense, hayvanlarda ise Try. brucei brucei, Try. suis, Try. congolense, Try. simiae ve Try. vivax türlerini naklederler.

Myiasis etkenleri

İnsanlarda myiasise Lucilia spp., Sarcophaga spp., Calliphora spp., Psychoda albipennis , Musca domestica, Wohlfahrtia magnifica, Oestrus ovis , Hypoderma bovis, Gasterophilus spp., Cochliomyia hominivorax, Chrysomya bezziana, Dermatobia hominis, Cuterebra spp., Cordylobia spp. ve Auchmeromyia luteola türleri sebep olmaktadır.

Pireler (Siphoneptera)

Siphoneptera dizisindeki en önemli türler Pulex irritians , Ctenocephalides canis, Ctenocephalides felis, Spilopsyllus cuniculi, Xenopsylla cheopis, Nosopsyllus fasciatus, Echidnophaga gallinacea ve Tunga penetrans’ dır. Pireler yumurtalarını genellikle konak üzerine veya çevreye bırakırlar. Pireler, Dipylidium caninum, Dipetalonema reconditum, Yersinia pestis , Francisella tularensis , Bartonella henselae, Haemobartonella spp., Ricketsia typhi , Ricketsia conorii gibi patojenlerin vektörlüklerini yaparlar.

Tahtakuruları (Heteroptera)

Heteroptera dizisinde Cimicidae ve Reduviidae ailesindeki türler yer alır. Geceleri kanla beslenmekte olup gündüzleri saklanırlar. Yumurtalarını kanepe ve koltukların çatlak iç kısımları, duvar çatlakları, pencere boşlukları gibi ulaşılması zor alanlara bırakırlar. Cimicid tahtakurularının biyolojik vektörlük yaptıkları bir patojen henüz bildirilmemiş olup mekanik olarak HIV ve Hepatit B viruslarını insanlara bulaştırabildiği bildirilmiştir. Reduviid tahtakuruları ise Chagas hastalığı etkeni Trypanosoma cruzi ’nin biyolojik vektörlüğünü yaparlar.

Keneler (Acarina: Ixodidae/Argasidae)

Ixodidae ailesinde; Hyalomma spp., Rhipicephalus spp., Dermacentor spp., Ixodes spp., Haemaphysalis spp., Amblyomma spp. gibi önemli türler bulunurken, Argasidae ailesinde; Antricola spp., Argas spp., Nothoaspis spp., Ornithodoros spp. ve Otobius spp.türleri bulunur. Argasid keneler daha çok kış aylarında ağıl ve barınaklardaki yarık ve çatlaklarda bulunurken, ixodid keneler bahar, yaz ve erken sonbahar dönemlerinde aktif olup kış aylarını toprak altında, hayvan barınaklarındaki çatlak ve yarıklar gibi alanlarda inaktif olarak geçirirler. Keneler; babesiosis, theileriosis, cytauxzoonosis, hepatozoonosis gibi protozoer, acanthocheilonemasis gibi filaryal, anaplasmosis, ehrlichiosis, aegyptianellosis, kene tifusu, Candidatus Rickettsia vini, lyme hastalığı, tick - borne relapsing fever, tülaremi, bartonellosis, hemoplasmosis gibi bakteriyel ve tick -borne encephalitis, Kırım Kongo Kanamalı Ateşi, louping- ill ve lumpy skin gibi viral birçok enfeksiyonun vektörlüğünü yaparlar.

Uyuz Etkenleri ve Diğer Akarlar

İnsan ve hayvanlarda parazitlenen akarlar arasında uyuz etkenlerinden Sarcoptes türü, karnivorlarada dış kulak yoluna yerleşen Otodectes synotis , köpek, kedi ve tavşanlarda parazitlenen Cheyletiella türleriyle, kanatlılarda kırmızı tavuk biti olarak bilinen Dermanyssus gallinae, reptil paraziti Ophionyssus natricis , maymunların solunum yoluna yerleşen Pneumonyssus simicola ile Neotrombicula türleri bulunmaktadır.