Lipidler
Lipidler, kimyasal özelliklerinden fiziksel olarak daha fazla ilişkili olan yağlar, yağlar, steroidler, mumlar ve ilgili bileşikler dahil heterojen bir bileşik grubudur. Bunlar suda nispeten çözünmez olma ve eter ve kloroform gibi polar olmayan çözücüler içinde çözünebilen ortak özelliklere sahiptirler. Lipid biyokimyası bilgisi, örneğin, obezite, diabetes mellitus, ateroskleroz ve çeşitli çoklu doymamış yağ asitlerinin beslenme ve sağlıktaki rolü gibi birçok önemli biyomedikal alanın anlaşılmasında gereklidir [1].
Lipidler hem yüksek kalorili enerjiye sahip olmalarından hem de yağda çözünen vitaminler ve esansiyel yağ asitlerini içerdiklerinden dolayı diyetin başlıca bileşenidirler [1, 2, 3, 4].
Lipitlerin Biyolojik Fonksiyonları
Lipidler tüm canlı hücrelerin önemli yapı taşıdırlar. Hücre zarının ve subsellüler bazı partiküllerin önemli bir kısmını oluştururlar.
Hücre zarı ve mitokondri gibi hücre içi organallerin yapısında yer alırlar.
İzolator özelliklerinden dolayı sinirsel iletinin kayba uğramadan hedefe doğru hızla ilerlemesini temin ederler.
Bazı organların etrafını sararak (özellikle uzun zincirli doymuş yağ asitleri) onların uygun anatomik pozisyonlarda kalmalarını sağlarlar.
Vücut için çok önemli enerji kaynağıdırlar.
Lipidler, yağda çözünen vitamin D kaynağı olduğu gibi bazı hormonların, pigmentlerin ve safra asitlerinin de ana kaynağıdırlar.
Özellikle diyetle alınan lipidlerle birlikte esansiyel yağ asitleri vücuda alınır. Esansiyel yağ asitleri: linoleik, α- linolenik ve araşidonik asitlerdir.
Birçok hastalık lipidlerle ilişkilidir.
Bazı lipid sınıfı bileşikleri, enzimler için kofaktör, elektron taşıyıcıları pigmentler, hidrofilik bağlayıcılar, hormonlar ve hücre içi ikinci mesajcı gibi değişik görevleri bulunmaktadır.
Lipitlerin Sınıflandırılmaları
Yağ Asitleri
Doymuş yağ asitleri
Doymamış yağ asitleri üçe ayrılır.
A-Monoansature (monoethenoid, monoenoik):Tek çift bağ (örn: palmitoleik a.)
B-Poliansature (poliethenoid, polienoik): Çok çift bağ (örn: oleik a.)
İki çift bağ içerenler: Linoleik asit
Üç çift bağ içerenler: Linolenik asit
Dört veya daha fazla içerenler: Araşidonik asit
C-Aykozanoidler: -aykoza (20 C) polienoik yağ asitlerinden türerler. Prostanoidler, lökotrienler (LTs) ve lipoksinler (LXs) bu gruptandır.
Yağ Asitlerinin fiziksel özellikleri
n<8 yağ asiti oda sıcaklığında sıvı; >10 ise katıdır.
Çift bağ sayısı arttıkça ergime noktası azalır.
Zincir uzunluğu arttıkça ergime noktası artar.
Memelilerde yağ asitlerinin zincirdeki 9. karbondan daha sonraki karbon atomlarına çift bağ ekleyecek enzimleri yoktur. Dolayısıyla linoleik asit (18:2;9;12), linolenik asit (18:3) ve araşidonik asit (20:4) vücutta sentezlenemez.
Membranlarda da doymamış yağ asidi miktarı arttıkça membranın akışkanlığı artar ve böylece madde alışverişi daha kolay olur.
Nötral Yağlar
Triaçilgliseroller ağız yoluyla alındıktan sonra barsaktan emilir ve şilomikron hâline geçtikten sonra kana karışabilir. Triaçilgliseroller karaciğer ve barsakta sentez edilebilirler. Yağ dokusunda depo edilirler.
Membran Lipidleri
Fosfolipidlerde gliserolün üç OH grubundan ikisinde esterleşmiş yağ asitleri bulunmaktadır. Üçüncü OH grubu fosfatta esterleşmiştir. Bu komplekse fosfatidik asit veya fosfatidat denir ve en basit fosfolipiddir. Fosfatidatlar membranda çok az miktarda bulunur ancak bunlar, diğer fosfogliseritlerin biyosentezinde önemli ara bileşendir.
Fosfolipidler tüm membranlarda önemli yapı taşlarıdır; salgı bezleri, kan plazması, yumurta sarısı ve baklagillerin tohumları yüksek miktarlarda fosfolipid içerirler. Membran lipidlerinin eritrosit membranının % 40’ını ve mitokondri iç zarının % 95 kadarını oluştururlar.
Fosfatidik asit yapısındaki fosfor çeşitli alkol gruplarıyla esterleşerek farklı gliserofosfolipidleri oluştururlar.
Glikolipidler
Beyin dokusu başta olmak üzere, bütün dokularda dağılımı vardır. Özellikle hücre membranının dış kısmında bulunurlar. Serebrozid ve Gangliozid diye iki sınıfa ayrılır.
Serebrositler: Seramid yapısındaki sfingozinin primer alkol grubuna bir galaktoz veya glukoz bağlanır.
Gangliosidler: Serebrosidlerden daha karmaşık yapıya sahiptirler. Seramidin yapısındaki alkol grubuna glukoz, NAcGalaktozamin ve sayıları 1 -5 arasında değişen sialik asit ilave olur.
Lipoproteinler
Lipoproteinler merkezde trigliseridlerin ve kolesterol esterlerinin (hidrofobik çekirdek), dış yüzde ise fosfolipidlerin ve kolesterolün (hidrofilik kabuk) yer aldığı bir küre şeklindedir. Daha sonra bu yapıya integral (ör. ApoB100) ve periferal proteinler (ör. Apo C) eklenerek lipoprotein yapısı tamamlanmış olur.
Steroidler
Steran halkası adı verilen 3 tanesi altılı ve 1 tanesi 5’li olan dört halkalı kompleksten (siklopentanoperhidrofenantren) oluşur. Steran halka düzleminin üstünde yer alan gruplar düz çizgiyle (β), altında kalanlar ise kesik çizgi ile (α) gösterilir.
Kolesterol
Ergosterol
Koprosterol
Poliprenoidler
İsopren ünitesi