Dünya'da ve Ülkemizde Üstün Zekâlı ve Yeteneklilerin Eğitimi

Üstün zekalı ve yetenekli bireylerin ihtiyaç ve yeteneklerine uygun bir özel eğitim almaları gereklidir. Bu nedenle kitabımızın bu bölümünde üstün zekalı ve yetenekli bireylere eğitim fırsatları sunan devletler ve ülkemizde üstün zekalı ve yetenekli öğrencilerin eğitimi konusunda bilgiler verilmiştir. Her toplumda özel gereksinimli bireyler vardır ve bu bireylere verilen eğitime özel eğitim denir. Özel eğitim imkânları da gereksinim duyulan alanlara göre farklı şekillerde sunulabilmektedir. Bu nedenle her ülkede üstün zekalı ve yetenekli öğrencilere yönelik bir düzenleme bulunmayabilir. Bu kapsamda özel yeteneklilerin eğitimi konusunda öncü ülkelerden olan Amerika Birleşik Devletleri (ABD) Kanada’nın yer aldığı Amerika ülkeleri, Avrupa ülkeleri ve Asya ülkeleri başlıkları altında dünyada özel yeteneklilerin eğitiminin nasıl olduğu aşağıda açıklanmaya çalışılmıştır. ABD’deki 29 eyalette üstün zekalı ve yetenekli öğrencilerin belirlenmesi zorunlu kılınmıştır. Yine 29 eyalette lise ve üniversiteye erken kayıta izin verilmektedir. 7 eyalette de temel eğitime erken giriş mümkün kılınmıştır. Okula erken başlama, sınıf atlama, ders kredilendirme, üniversite ve liseye aynı anda kayıt (ikili kayıt), üniversiteler bünyesinde lise öğrencileri için oluşturulan onur sınıfları, ileri yerleştirme sınıfları, Uluslararası Bakalorya (IB) Programı gibi hızlandırma modelleri ABD’de uygulanmaktadır. ABD’de üstün zekalı ve yetenekliler için resmi ve ya özel gündüzlü ve yatılı ayrı okullar da bulunmaktadır. Avrupa ülkelerinin çoğu üstün zekalı ve yetenekli bireyleri olağan gelişim gösteren akranlarıyla aynı ortamda zenginleştirme yoluyla eğitmektedir. Almanya’da Jugenddorf okulları, orta öğretimde ise Waldorf ve Elit Spor Okulları üstün zekalı ve yetenekli öğrencilere hizmet veren okullar arasında gösterilebilir. İngiltere, İskoçya, Kuzey İrlanda ve Galler’den oluşan Birleşik Krallık’ta üstün zekalı ve yeteneklilerle ilgili doğrudan bir yasal düzenleme bulunmamaktadır. İngiltere’de hızlandırma ve zenginleştirme uygulamaları yapılabilmektedir. Hırvatistan İlk ve Orta Okul Eğitim Yasası’nda üstün zekalı ve yetenekli öğrencilere atıf yapılmakta ve bu öğrencilerin özelliklerine göre eğitilmeleri gerektiği belirtilmektedir. Avrupa’nın en büyük ve köklü devletlerinden olan İspanya’da üstün zekalı ve yeteneklilerin eğitimine ilişkin açık yasal düzenlemeler bulunmaktadır. İspanya Okul Yasası ile üstün zekalı ve yetenekli öğrencilere zenginleştirme stratejisinin uygulanması yasal zemine oturtulmuştur. Finlandiya öğrencilerin yetenekleri, hazırbulunuşluğu ve ilgilerine göre öğretimi düzenlemekte ve bireysel farklılıklara önem vermektedir. Ülke çapında etkili ve eşit bir eğitim sistemine sahip olan Finlandiya’da üstün zekalı ve yetenekliler için ayrı bir uygulama ya da yasa bulunmamaktadır. Belçika, Hollanda, Danimarka, Finlandiya, İtalya, Portekiz ve Fransa’nın mevzuatında da üstün zekalı ve yeteneklilerle ilgili doğrudan bir yasal düzenleme bulunmamaktadır. Asya ülkelerinden Çin ve Japonya’da üstün zekalı ve yeteneklilerin eğitimi konusunda yasal düzenlemeler ve politikalar sınırlıdır. Avustralya’da sınırlı sayıda da olsa üstün zekalı ve yetenekli öğrenciler için özel sınıf ve okullar bulunmaktadır. Rusya’da lise düzeyinde bazı okullar sanat ve akademik alanda yetenekli öğrencilere hizmet sunmaktadır. Aysa ülkeleri arasında Güney Kore üstün zekalı ve yeteneklilerin eğitimi konusunda oldukça başarılıdır. Ülkede üstün zekalı ve yetenekli öğrencilerle ilgili doğrudan yasalar ve uygulamalar vardır. Bu kapsamda üstün zekalı ve yeteneklileri için açılmış ayrı okullar ve sınıflar, hızlandırma ve zenginleştirme uygulamaları vardır. üstün zekalı ve yetenekli öğrenciler üniversiteye girişte de ayrıcalığa sahiptir.

Türkiye’de üstün zekalı ve yeteneklilerin eğitimi konusunda yasal düzenlemeler bulunmaktadır. Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği özel yetenekli bireyleri tanımlamakta ve hangi tür eğitim hizmeti sunulacağını açıklamaktadır. Türkiye’de üstün zekalı ve yetenekli öğrencilerin tanılanması iki farklı resmi süreçle gerçekleştirilmektedir. Türkiye’de en yaygın tanılama süreci BİLSEM tanılamasıdır. BİLSEM tanılama sürecinde genel zihinsel yetenek, resim ve müzik yeteneği aşamalı olarak değerlendirilmektedir. İkinci tanılama yolu ise BİLSEM sürecinde tanılanamamış ya da farklı yaş düzeyinde olan öğrencilerin ailelerin ya da öğretmenlerinin isteği, yapılan bazı gözlem ve müdahale sonuçlarından oluşan bireysel bir raporla RAM’da incelenerek yapılmasıdır. RAM’da da bireysel zekâ testinden 130 ve üzeri IQ puanı alan öğrenci üstün zekalı ve yetenekli olarak tanılanmakta ve hakkında destek eğitim kararı alınmaktadır. Türkiye’de üstün zekalı ve yetenekli öğrencilere sunulan özel eğitim hizmetlerinin çeşitliliği azdır. Başta ABD olmak üzere birçok ülkede uygulanan ayrı okul, okul içinde okul, XYZ gruplamaları ve özel sınıf uygulamaları resmi olarak ülkemizde uzun yıllardır uygulanmamaktadır. Yalnızca İstanbul’da bir okulda ortaokul ve lise düzeyinde bir ayrı okulumuz bulunmaktadır. Türkiye üstün zekalı ve yeteneklilerin eğitiminde sıklıkla kullanılan hızlandırma stratejileri açısından da sınırlı bir durumdadır. Hızlandırma türlerinden ülkemizde yalnızca ilkokula erken başlama ve sınıf atlatma yasal olarak mümkündür. Türkiye’de üstün zekalı ve yetenekliler eğitimi daha çok destek eğitim boyutunda sürdürülmektedir. BİLSEM’ler destek eğitim alanında uzmanlaşmış kurumlardır. BİLSEM’e devam eden öğrenciler hafta içi ya da sonu sınırlı bir zaman diliminde destek eğitim hizmeti alabilmektedirler. Türkiye’de özel yetenekli öğrencilere sunulan bir diğer destek eğitim hizmeti de destek eğitim odasıdır. BİLSEM’e devam edemeyen ama MEB tarafında genel tanılama yoluyla özel yetenek tanısı almış öğrencilere sunulan tek resmi özel eğitim imkânı da budur. Ancak buradan yine resmi tanılı oldukları için BİLSEM öğrencilerin de istifade etmesi yasal olarak mümkündür. Destek eğitim odası özel eğitime gereksinim duyan öğrenciler için özel araç -gereçle oluşturulmuş, birebir ve grupla eğitim alınabilen odalardır.