Dış Ticarette Yeni Teoremler

Ekonomik modeller, karmaşık iktisadi gerçeklikleri bir sistem içerisinde basitleştirerek anlaşılmasını sağlayan araçlardır. Dış ticareti aç ıklamada kullanılan modeller klasik dış ticaret teorileri ve yeni dış ticaret modelleri olmak üzere temelde iki gruba ayrılır. Klasik dış ticaret teorileri aşırı basitleştirilmiş modellerle rekabetçi koşullar altında ülkeler arasındaki homojen malların ticaretini aç ıklarlar. C. G. Hufbauer’in ifade ettiği gibi günümüzde 200’ün üzerinde ülke arasında binlerle ifade edilen mal ticareti klasik dış ticaret teorileri ile açıklanamaz.

İkinci Dünya Savaşından sonra küresel ticaret düzenlemek amacıyla çok taraflı uluslararası ekonomik kuruluşların kurulması ve ticaret antlaşmalarının yapılması ile birlikte küresel ticarette de artış gözlenmiştir. Küresel ticaretteki artışa paralel olarak sanayileşmiş ekonomiler arasında endüstri içi ticaretin yanı sıra yoğun teknik gerektiren malların ticaretinde önemli artışlar yaşanmıştır. Uluslararası ticaretteki yeni ticaret şekil ve eğilimlerini açıklamak üzere 1960’lardan itibaren yeni dış ticaret modelleri geliştirilmiştir.

Varlık Modeli: Irving B. Kravis tarafından ortaya atılmıştır. Varlık modeline göre, dış ticaretin nedeni ekonomide bir malın bulunup bulunmamasıdır. Ülkeler üretemedikleri veya çok pahalıya ürettikleri malı dış ticaret yoluyla elde edeceklerdir. Ekonomiler arasında üretimin çeşitli olmasının nedenleri, ekonomilerde doğal kaynak zenginliğinin farklı olması, teknik bilgi düzeyindeki farklılıklar ile geçici tekel meydana getiren ürün farklılaştırmalardır.

Çekim Modeli: Çekim modeli (gravity model) fizikteki çekim kanununun ekonomiye uyarlanmış halidir. Ülkeler arasındaki dış ticaretin büyüklüğü (yoğunluğu) ülke ekonomilerinin büyüklüğü ile doğru ve ülkeler arasındaki mesafe ile ters ilişkilidir.

Tercihlerde Benzerlik Modeli: Steffan Burenstain Linder (1961) tarafından ortaya atılmıştır. Tercihlerde benzerlik modeli, ülkeler arasındaki farklılaştırılmış sanayi ürünleri ticaretini açıklamaktadır. Tercihlerde benzerlik hipotezine göre, farklılaştırılmış sanayi ürünleri üzerindeki ticaret üretim maliyetlerinden çok, ülkeler arasındaki zevk ve tercihlere bağlı olarak gerçekleşmektedir. Genel olarak talep koşullarını, özel olarak zevk ve tercihleri belirleyen temel değişken, ülkelerin gelir düzeyleridir. Diğer bir ifadeyle bir ülkenin gelir düzeyi aynı zamanda o ülkenin mal tüketim tercihlerini de belirlemektedir.

Teknolojik Açık Teorisi: Teknolojik Açık hipotezi, Posner (1961) tarafından ortaya konulmuştur. Yeni teknolojik ürün geliştiren gelişmiş ülkeler bu teknolojik ürünlerin ilk ihracatçısı olurlar. Zamanla teknoloji, gelişmekte olan ülkelerin eline geçmesi ile birlikte, iş gücü ve doğal kaynak üstünlükleri nedeniyle bu ürünleri ilk üreten ülkelerden daha düşük maliyetle üretirler. Böylece ticaret yön değiştirir. Malı ilk üreten ülke söz konu malı ithal etmeye başlar.

Ürün Evreleri Modeli: Raymod Vernon (1966) tarafından geliştirilmiştir. Ürün evreleri modeli, teknolojik açık modelinin geliştirilmiş halidir. Yeni teknolojik ürünleri ilk üreten ve ihraç eden ülkeler yenilikçi ülkelerdir. İthal eden ülkeler ise, taklitçi ülkelerdir. Yeni icat edilen bir malın veya üretim yönteminin ihracatçı ülkeden taklitçi (ithalatçı) ülkeye geçiş aşamalarını ayrıntılı olarak ifade etmektedir.

Faktörler Arasında Tamamlayıcılık Modeli: Model, Jaroslav Vanek tarafından ileri sürülmüştür. Modelde sermaye ile doğal kaynaklar arasında tamamlayıcılık ilişkisi olduğu ve bu tamamlayıcılık ilişkisinin de dış ticarete yeni bir açıklama getirdiği ifade edilmektedir. Modele göre ülkenin doğal kaynak ve sermaye donatımı dış ticaretin yap ısını üzerinde belirleyici olmaktadır.

Yetişkin İş gücü Modeli: Keesing ve Kenen tarafından ortaya atılmıştır. Model gelişmiş ülkeler arasında gerçekleşen dış ticaretin önemli bir bölümünü nitelikli iş gücü farklılıkları ile aç ıklamaktadır. Yetişkin iş gücü modeline göre, belirli türdeki mesleki veya vasıflı iş gücü aç ısından zengin ülkeler, üretiminde kalifiye iş gücü gerektiren malların üretiminde uzmanlaşırlar. Diğer yandan, göreli olarak vasıfsız iş gücüne bol olarak sahip olan ekonomiler de ağırlıklı olarak vasıfsız iş gücü gerektiren malların üretiminde rekabet üstünlüğüne sahip olurlar.

Kanal Teorisi: H .Myint tarafından orta yatılmıştır. Eksik istihdamda bulunan ülkeler aç ısından dış ticaret, atıl kaynaklar için bir kanal görevi yapar ve atıl kaynakların üretim sürecine dahil olmasını sağlar.

Rekabetçi Üstünlükler Teorisi: Rekabetçi üstünlükler teorisi, mal grupları ve sektörel düzeyde ekonomilerin rekabet güçlerini belirleyen faktörleri araştırmaktadır. Rekabetçi üstünlükler teorisi Porter’ ın elmas modeli olarak da bilinir. Elmas modeline göre belirli bir bölgenin ve/veya ülkenin, sektörel düzeyde rekabetçi üstünlüklerini belirleyen ve birbirleriyle ilişkili olan dört ana unsur ve iki yan unsur bulunmaktadır. Modeldeki ana unsurlar; “faktör şartları”, “talep şartları”, “ilgili ve destekleyici endüstriler” ve “strateji, yap ı ve rekabet” olarak sıralanır. Rekabet gücü yeteneğini doğrudan etkileyen bu ana unsurlardır modele ismini veren elmasın dört köşesini ifade etmektedir. İki yan unsur ise “devlet” ve “şans” faktörleri olup, ülkelerin rekabet gücü ve yeteneğini dolaylı etkileyen faktörlerdir.