Millî Mücadele’de Yerel ve Ulusal Kongreler

Oldukça geniş bir kullanım alanına sahip bulunan kongre kavramı, köken olarak Latince olmakla birlikte Türkçeye Fransızcadan geçmiştir. Dönemsel ve mekansal bakıldığında konumuz bağlamında kongre kavramı Milli Mücadele Dönemi'nde Türk topraklarına karşı girişilen tehdit eylem ve söylemlerine karşı çıkan teşkilatların gerçekleştirdikleri önemli nispette yürütme gücü oluşturan toplantıları ifade etmekteydi. Zaten bu durumu dikkate alarak tarihçiler de Milli Mücadele sürecinin başlangıç aşamasını genellikle kongreler dönemi olarak nitelendirmişlerdir.

Kongreler Dönemi Mondros Mütarekesi’nin hemen sonrasında başlamakta ve Ekim 1920 tarihine kadar devam etmektedir. Ancak bilinmelidir ki, kongrelerin yoğun bir şekilde yapıldığı yıl 1919’dur. Kongreler, büyük oranda yerel ve bölgesel bir karakter taşımakla beraber ulusal vurgular da kararlarda önemli bir yer tutmuştur. Ancak bu noktada iki kongrenin ayrıcalıklı bir yer tuttuğunu belirtmemiz gerekir. Bunlar Erzurum ve Sivas kongreleridir.

Söz konusu dönemde otuz bir kongrenin toplandığı şu ana kadar yapılmış olan çalışmalarda ortaya konulmuştur. Hatta bu kongreler kronolojik ya da coğrafi açıdan tasnife tabi tutulmuşlardır. Kronolojik tasnifte yapıldıkları tarih, coğrafi tasnifte ise gerçekleştirildikleri yerler esas alınmıştır. Bu ünitede tarihin zaman ve mekan bütünlüğü dikkate alınarak iki tasnif de dikkate sunulmaya çalışılmıştır. Bunun için önce 14 Kasım 1918’de Birinci Kars Kongresi ile başlayan ve 8 Ekim 1920’de İkinci Pazantı Kongresi ile biten kongreleri kronolojik sırasıyla verildi. Sonrasında ise kongreler yapıldıkları yerler (coğrafi, zeminsel, mekansal) bakımından gruplandırılmaya çalışıldı. Bu gruplandırma; Elviye -i Selase, Trakya, Doğu, Batı ve Güney Kongreleri şeklinde yapıldı.

Elviye -i Selase (Kars, Ardahan, Batum) bölgesinde Milli Mücadele Dönemi'nde beş kongre yapılmıştır. Buradaki kongreler Gürcü ve Ermeni tehlikesinin yakınlığı sebebiyle erken tarihlerde toplanmışlar, radikal kararlar alabilmişler ve hükümetleşmeler gerçekleştirmişlerdir.

Doğu kongreleri ise, Trabzon, Erzurum ve Sivas’ta yapılmışlardır. Doğu’da beş kongre yapılmış olup, tümü 1919 yılı içerisinde gerçekleştirilmişlerdir. Milli Mücadele tarihi açısından ayrıcalıklı yere sahip olduğunu belirtilen Erzurum ve Sivas Kongreleri bu kongreler grubundadır.

Toplanış şekli itibariyle mahalli bir kongre olarak nitelendirdiğimiz Erzurum Kongresi aldıkları kararlar bakımından önemli nispette milli bir kongredir. Erzurum Kongresinde gündemde olan konular ele alınırken, ileri de gündeme gelebileceği düşünülen sorunlar da tartışılmış, gerekli olan tedbirlerin alınacağı karar altına alınmıştır. Bunlardan en önemlileri ilk defa vatanın sınırlarının tespiti konusunda 30 Ekim 1918 tarihinde Türk yönetiminin fiilen kontrolü altında bulunan yerler şeklinde belirlemenin yapılması ve adeta bir iktidar odağı olarak yapılandırılmış olan Heyet -i Temsiliye’nin oluşturulmasıdır. Bunların yanında çok önemli bir gelişmede kongre zemininde Mustafa Kemal Paşa’nın liderliğinin meşrulaştırılması ve görünür kılınmasıdır.

Sivas Kongresi ise; Milli Mücadele sürecinde her yönüyle “milli” olan tek kongredir. Erzurum Kongresi kararları esas alınmakla beraber, söz konusu kararların bölgesellikle ilgili olan maddeleri millileştirilmiştir. Bu millileştirmelerin gerektirdiği yapısal değişiklere gidilmiş Sivas Kongresi zemininde oluşturulan Heyet -i Temsiliye milli bir iktidar odağı olarak yapılandırılmış ve cemiyetlerin birleştirilmesi kararlaştırılarak milli birlik yolunda önemli bir adım atılmıştır.

Batı Kongreleri Yunan yakın tehdidi ve işgaller karşısında çare arayışları bağlamında gerçekleştirilmiştir. Bölgedeki kongreler, İzmir, Balıkesir, Nazilli, Alaşehir, Muğla ve Afyon’da yapılmıştır. Bu grupta toplam 13 kongrenin yapıldığı tespit edilmiştir.Bölgenin coğrafi konumu dolayısıyla merkezi hükümetin etkisinin doğuya göre biraz daha fazla görülmesi ve bazı ilişkiler radikal kararların alınmasını önlemiştir. Ayrıca kongrelerde alınan kararlar bölge dışında bir etki doğurmamış ise de, Heyet -i Merkeziyelerin oluşturulması ve halkın kongreler yoluyla Milli Mücadele’ye katılımının sağlanması açısından önemlidir.

Trakya bölgesinde kongreler Edirne ve Lüleburgaz’da yapılmıştır. Bölgede beş kongre gerçekleştirilmiştir. Alınan kararlar genel hatları itibariyle bölgesel olup, Yunan tehdidinin yarattığı durumla ilgilidir.

Kongreler sürecine en geç giren bölge Güney bölgesidir. Bölgede yapılan iki kongrede Pozantı da gerçekleştirilmiştir. Bölgenin Fransız işgalinden kurtarılabilmesi için kararların alındığı bu kongreler, Milli Mücadele’ye halk desteğinin sağlanması ve bozgunculukların önlenmesi gibi konularda sonuçlar doğurması bakımından önemlidir.