Türk Dili I

Anlam Bakımından Kelimeler

Anlam bakımından kelimeler altıya ayrılmaktadır. Bunlar; gerçek anlam, mecaz anlam, terim anlam, yan anlam, soyut ve somut anlamlardır.

Gerçek Anlam

Kelimelerin akla ilk gelen anlamı gerçek anlamlarıdır. Kelimelerin sözlük anlamlarına da gerçek anlam denilmektedir.

Baş kelimesinin sözlük anlamı: “İnsan ve hayvanlarda göz, kulak, burun, ağız, beyin gibi organları barındıran, vücudun üst tarafında bulunan organ” şeklindedir. “Başına aldığı darbeyle yere serildi.” cümlesindeki baş sözcüğü burada gerçek anlamıyla kullanılmıştır.

Mecaz Anlam

Bir kelimenin sözlük ya da gerçek anlamından uzaklaştırılarak benzetmeli olarak verilmesidir.

Terim

Bir bilim, sanat ve meslek dalıyla ilgili özel ve belirli bir kavramı ifade eden sözlerdir. Her bilim dalının ya da mesleğin kendine özgü terimleri vardır.

Yan Anlam

Yan anlamlı bir sözcüğün anlaşılabilmesi için gerçek anlamının da bilinmesi gerekir. Çünkü yan anlam gerçek anlamın dışında olmasına rağmen gerçek anlamdan tamamen bağımsız değildir. Yan anlam, gerçek anlamdan zamanla uzaklaşmıştır fakat hâlâ gerçek anlamla ilgilidir. Yan anlamın çıkış noktası, gerçek anlamdır.

Soyut Anlam

Duyu organlarıyla varlıkları anlaşılmayan, var olduklarına duygu ve inançlarla inanılan, maddesi olmayan kelimelere soyut anlamlı kelimeler denir.

Güzellik, sevgi, sevinç, iyilik, iman, korku, cesaret, üzüntü gibi kelimelerin bir maddesi yoktur. Bu kelimelerin doğada maddi bir karşılığı olmamasına rağmen var oldukları bilinir.

Somut Anlam

Türkçe kelimelerin bir bölümü soyut anlamlı iken bir bölümü de somut anlamlıdır. Görülen, hissedilen, algılanabilen kelimelere somut anlamlı kelimeler denir.

Kitap, ağaç, yol, su, masa, yağmur, duman, ev, kitap kelimeler duyu organlarıyla kolayca hissedilebilir. Bu kelimelerin doğada maddi karşılıkları vardır.

Kelimelerde Anlam İlişkileri

Kelimelerde anlam ilişkileri eş anlam, zıt anlam, yakın anlam, eş sesli, ad aktarması, ikileme, deyim, argo, atasözü başlıklarında ele alınmış ve örneklendirilmeye çalışılmıştır.

Eş anlamlı kelimeler

Yazılışları, sesleri farklı olduğu hâlde anlamları aynı olan, aynı kavramı karşılayan kelimelere eş anlamlı kelimeler denir.

Zıt (Karşıt) anlamlı kelimeler

Aralarındaki ilişkinin karşıtlık üzerinde kurulduğu kelimeler zıt anlamlı kelimelerdir.

Her kelimenin zıt anlamı yoktur. Özellikle bazı fiillerin karşıt anlamları bulunmamaktadır. Örneğin " koş -" fiilinin zıt anlamlısı "yürü -" ya da "dur -" değildir. Bu üç fiilin de karşıtlık bakımından hiçbir ilgili bulunmamaktadır. Bu durum "sor -, bek -, döv -" gibi fiiller için de geçerlidir.

Yakın Anlamlı Kelimeler

Aynı anlama gelmemelerine rağmen aralarındaki benzerliklerden ötürü birbirlerinin yerinde kullanılabilen sözcüklere yakın anlamlı sözcükler denir.

Eş Sesli (Sesteş) Kelimeler

Yazılışları ve okunuşları aynı olduğu hâlde anlam ve kökleri itibariyle farklı olan kelimelerdir.

Sesteş kelimelerle yazılışları arasında bazı küçük farklılıklar bulunan sözcükler birbirleriyle karıştırılmamalıdır. Yazılıştaki bu farklılık düzeltme işaretiyle ilgili olabilir.

Ad Aktarması

Bir kelimenin benzerlik ilgisi kurmaksızın kendi anlamının dışında başka bir şeyi ifade etmek için kullanılmasına ad aktarması denir.

“Son gelişmelerden sonra Ankara tavrını değiştirdi.” ifadesinde geçen "Ankara" sözcüğü, Ankara’daki mevcut hükûmeti kastetmektedir.

İkileme

Anlamı pekiştirmek ve dikkatleri anlatıma yoğunlaştırmak için aynı kelimenin, yakın anlamlı kelimelerin ya da karşıt anlamlı kelimelerin tekrarıyla oluşan söz grubudur.

İkilemeler gerek yapı gerek anlam yönünden farklı özellikler gösterir. Anlatımda ikilemelerin kullanımının temel amacı anlamı pekiştirmektir.

Deyimler

Anlatıma akıcılık ve zenginlik kazandırmak için birden fazla sözcükten en az birinin gerçek anlamından uzaklaştırılmasıyla oluşturulmuş söz gruplarına deyim adı verilir.

Kalıplaşmış söz olmaları ve sözcüklerin gerçek anlamları dışına çıkabilmelerinden dolayı başka bir dile çevrilmeleri çok zordur.

Argo

Sadece belli bir topluluk ya da meslek grubu tarafından kullanılan sözlerdir.

Argo sözlerin özellikleri şu şekilde sıralanabilir:

• Argo ifadeler yalnızca belli bir çevre tarafından konuşulur ve anlaşılır.
• Kullanıldığı çevreye özgü bir sözcük ve deyişlerden oluşur.
• Ana dilden türetilmiş bir yardımcı dil olarak da görülebilir.
• Argo sözler kendi doğal yapısı içinde sürekli değişen ve gelişen bir özelliğe sahiptir.

Atasözleri

Deneyim ürünü olan, halk tarafından bilinilerek kullanılan, söyleyeni belli olmayan kalıplaşmış sözlere atasözü denir.

Atasözlerinin özellikleri şu şekilde sıralanabilir:

• Atasözleri kalıplaşmış sözlerdir. Kelimeleri değiştirilemez.
• Kısa ve özlü sözlerdir. Az sözle çok derin anlamlar ifade edilir.
• Atasözleri bir tecrübeye ve gözleme dayanır.
• Atasözleri âdet ve gelenekleri yansıtır.