Kelime Bilgisi ve Ekler

Tek başına kullanılabilen, cümleler kurmamıza yarayan, anlamı ve dil bilgisi görevi bulunan dil ögelerine kelime denir. Kelimeler, dilimizdeki seslerden örülü yapılardır. Bu sebeple kelimeyi oluşturan en küçük yapı biriminin ses olduğu söylenebilir.

Kelimenin tanımında geçen anlamı ve dil bilgisi görevi bulunan ifadesinin ayrıca ele alınması gerekir. Çünkü dildeki tüm kelimelerin anlamlı olduğu söylenemez.

Kelimeler yapılarına göre üçe ayrılmaktadır: Basit (yalın, kök) kelimeler, türemiş kelimeler ve birleşik kelimeler.

Herhangi bir yapım eki almamış ve tek bir sözcükten oluşan kelimelere basit (yalın) kelime adı verilir. Basit kelimeler, kök hâlinde kelimelerdir.

Basit kelimeler, kök hâlindeki kelimelerdir. Kök hâlindeki kelimeler ise isim ya da fiil kökü olarak bulunmaktadır.

Kök hâlindeki bir sözcük üzerine herhangi bir yapım eki gelmesiyle oluşan sözcüklere türemiş kelimeler adı verilir.

Köke yapım eki getirilmesiyle oluşan yapıya gövde denir.

Türemiş yapıdaki sözcükler gövde hâlindeki sözcüklerdir. Gövdeler isim ve fiil gövdeleri olmak üzere ikiye ayrılırlar.

Yeni bir kavramı karşılaşmak üzere birden fazla sözcüğün birleşmesi ya da kalıplaşması yoluyla oluşan sözcüklere birleşik sözcükler denir.

Birleşik sözcüğü oluşturan ögeler arasına yapım ya da çekim ekleri giremez. Aralarına herhangi bir ek giremediği için bu sözcükler bitişik yazılırlar.

Kurallı birleşik sıfatlar ayrı yazılır.

Ses düşmesi ya da ses türemesinin olmadığı hâllerde yardımcı fiillerle yapılan birleşik fiiller ayrı yazılır.

Yardımcı fillerle yapılan birleşik fiillerde ses düşmesi ya da türemesi varsa birleşik eylemler bitişik yazılır.

Birleşik sözcükler kaç sözcükten oluşursa oluşsun tek bir kavramı karşıladıkları için hecelerine ayrılırken bu durum göz önünde bulundurulur.

Kelimelerin cümlede görev almalarını sağlamak veya kelimelerden yeni kelimeler türetmek amacıyla kök veya gövdeye getirilen seslere ek denir. Türkçe sondan eklemeli bir dil olduğu için hem çekim ekleri hem de yapım ekleri kökün arkasına getirilir.

Kelimelerin cümle içerisinde kullanılmasını sağlayan eklere çekim ekleri denir. Kök ya da gövde hâlindeki isim ya da fiiller ancak çekim ekleri vasıtasıyla diğer kelimelere bağlanır, zaman ve şahıs anlamı kazanır.

Türkçede çekim ekleri iki gruba ayrılır: İsim çekim ekleri ve fiil çekim ekleri.

İsim ya da isim soylu kelimelere gelerek isimleri diğer isimlere ya da fiillere bağlayan, isimlerin şahıslarını belirten, isimlerin hâllerini bildiren eklerdir.

Fiil çekim ekleri fill kök ve gövdelerine eklenerek fiillerin zamanını, şeklini ve şahsını belirten eklerdir. Fiil çekim ekleri de isim çekim ekleri gibi eklendikleri sözcüğün anlamını değiştirmez.

Yapım ekleri, kök ya da gövdelerin üzerine gelerek onlardan yeni kelimelerin türetilmesini sağlayan eklerdir. Yapım eklerinin kelimedeki yeri kökten hemen sonradır. Türkçede kökten sonra yapım eki, yapım ekinden sonra da çekim eki gelir. Fakat kural dışı uygulama olarak birkaç örnek bulunmaktadır.