Türkçe’nin Ses Özellikleri

Ses Nedir?

Dil bilgisine göre ses, ciğerlerden gelen havanın etkisiyle ses organlarında oluşan ve yayılarak kulakla duyulabilen titreşimdir.

Seslerin tek başına anlamları yoktur.

Sesler sadece kelime kurmada görev alırlar. Öyleyse ses, tek başına anlamı olmayan, ancak anlamlı ve görevli dil birlikleri yapmaya yarayan dil malzemesidir.

Harf

Ses, havada yayılır ve kaybolur.

Sesin kalıcı olması/kaydedilmesi, her ses için kabul edilen bir sembolle/şekille mümkün olur.

Harfler, yazıda her ses için kabul edilen sembollerdir.

Harf, sesin resmidir. Bir dildeki seslerden söz ederken ” a, b, c, ç, d” harfleri demek yanlıştır.

Türkçenin Genel Özellikleri

Sözcüklerde

Ünlü uyumu vardır.

Sözcük başında birden çok ünlü bulunmaz.

Sözcüklerde birden çok ünlü yan yana gelmez.

Sözcük başında c, ğ, l, m, n, r, z ünsüzleri bulunmaz.

Çekim, eklerle yapılır.

Ön ek değil, son ek kullanılır.

Soru, ekle yapılır.

Bitişkendir.

Adlarda

Belirlilik takısı yoktur. (Arapçadaki “el”, İngilizcedeki “the”, Almancadaki “der/die/das”, Fransızcadaki “le/la” takıları gibi)

Cinslik (erillik/dişilik) yoktur. (Arapçadaki “Latif/Latife” gibi)

Çekim, iyelik ekleriyle yapılır.

Sıfatlar adlardan önce gelir.

Sıfatlardan sonra çokluk eki gelmez.

Eylemlerde

Çeşitleri boldur.

Ekleri boldur.

Yardımcı eylemler “i -”, “tur -”, “ol -” biçimindedir.

“Malik olmak/sahip olmak” anlamında bir eylem yoktur.

Olumsuz hareket için “değil, yok” gibi özel eylemler vardır.

Söz Diziminde

Belirtenler belirtilenlerden, nesneler eylemlerden, tamlayanlar tamlananlardan önce gelir.

Ünlüler

Ses yolundan serbest olarak çıkan seslerdir. Türkçede 8 ünlü vardır: a, e, ı, i, o, ö, u, ü

Bu 8 ünlünün dördü kalın, dördü incedir. Ünlüyü çıkarırken ağzın aldığı biçime göre adlandırma yapılır.

Türkçede uzun ünlü yoktur. Uzun ünlü bulunan kelimeler yabancı kökenlidir.

Türkçede ünlüler belli kurallar içinde birbirlerine uyum gösterirler. Buna ünlü uyumu denir.

Ses Uyumları

Türkçe kelimeleri yabancı kelimelerden ayıran başlıca özelliklerden bir ses uyumlarıdır.

Ünlü Uyumları

Türkçede ünlüler:

Kalınlık -incelik

Düzlük -yuvarlaklık bakımından uyum gösterirler.

Türkçe kelimelerde iki türlü ünlü uyumu görülür.

Büyük Ünlü Uyumu (Kalınlık incelik uyumu)

Türkçe bir kelimenin ilk ünlüsü kalın ise öteki ünlüler de kalındır. İlk ünlü ince ise diğer ünlüler de ince olur. Ancak “yor”, “ken”, “leyin”, “ki”, “(m)trak”, “daş”, “taş” ekleri bu uyumun dışında kalır.

Küçük Ünlü Uyumu

Türkçe bir kelimede düz ünlülerden (a, e, ı, i) sonra düz ünlüler (a, e, ı, i) gelir. Yuvarlak ünlüler (o, ö, u, ü) gelmez.

Türkçe bir kelimede yuvarlak ünlülerden (o, ö, u, ü) sonra ya dar yuvarlak ünlüler (u, ü), ya da düz geniş ünlüler (a, e) gelir.

Türkçe birleşik kelimelerde ünlü uyumu aranmaz.

Ünsüzler

Ses yolunun daralması, kapanıp açılması ve ses organlarının birbirine yaklaşıp uzaklaşması durumlarında çıkan seslerdir.

Türkçede 21 ünsüz vardır: b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z

Bu ünsüzler dışında Anadolu ağızlarında harfle temsil edilmeyen bazı ünsüzler de vardır:

ġ (gaye), ḥ ḫ (hırlama), ḳ (katil), ñ (deniz/beniz) gibi

Ünsüz Uyumları

Ünlü -Ünsüz Uyumu

Türkçe sözcüklerde ince ve kalın şekilleri bulunan k, g, l ünsüzleri ince ünlülerin yanında ince, kalın ünlülerin yanında kalın okunur.

Ses Olayları/Türkçenin Ses Özellikleri

Türkçe sözcüklerin sonunda b, c, d ve g ünsüzleri bulunmaz.

Türkçe sözcükler bu ünsüzlerin patlamalı biçimleri olan p, ç, t, k ünsüzleriyle biter.

Arapça ve Farsçadan Türkçeye girmiş son sesi “b” olan sözcükler Türkçede “p” ile yazılır.

Ünsüz Değişmesi

Türkçede p, ç, t, k ünsüzleri, iki ünlü arasında b, c, d, ğ ünsüzlerine dönüşür.

Bazı tek heceli sözcükler bu kuralın istisnası durumundadır.

Arapça ve Farsçadan Türkçeye giren bazı sözcüklerde de bu kuraldışılık vardır.

Türkçede patlamalı ünsüzle biten sözcüğe getirilen eklerin ilk sesi de patlamalı ünsüz olur.

Ek-Kök Uyumu

Türkçede ekler, büyük ünlü uyumu, küçük ünlü uyumu, ünsüzlerin uyumu bakımından köklere uyar.

Ünlü Farklılaşması

Fiil kök ve gövdeleri ünsüzle bitiyorsa, -(i)yor ekindeki “i” ünlüsü ünlü uyumuna uyar.

Türkçede c, ğ, l, m, n, r, z ünsüzleriyle sözcük başlamaz.

Arapça ve Farsçadan Türkçeye geçmiş bazı sözcüklerin sonundaki d ünsüzü, Türkiye Türkçesinde t’ye dönüşür.

Ağız ve şivelerde pek çok sözcük kısaltılarak, hece sayısı azaltılarak veya genişlikler daraltılarak söylenir.

Türkçede konuşma sırasında vurgu nedeniyle ünlü düşmesi görülür.

Türkçede orta hece vurgusuzdur.

Vurgusuz orta hecenin ünlüsü düşer.

Ünlü Türemesi

Türkçeye Arapçadan ya da Batı dillerinden girmiş bazı sözcüklerin ön ve iç seslerinde ses türemeleri görülür.

Türkçeye Arapçadan ya da Batı dillerinden girmiş bazı sözcüklerin ön ve iç seslerinde ses türemeleri görülür.

a) Ön seste ünlü türemesi: limon>ilimon, stop>istop, stepne>istepne...

b) İç seste ünlü türemesi: akl>akıl, asl>asıl, asr>asır, devr>devir...

c) İç seste ünsüz türemesi: fiat>fiyat, zaif>zayıf...

Türkçede sözcük başında iki ünsüz yan yana gelmez. Batı dillerinden Türkçeye girmiş bu tür bazı sözcüklerin başında “i” ünlüsü türer.

Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana gelmez.

Yabancı dillerden Türkçeye girmiş bazı sözcüklerde iki ünlü arasına bir yardımcı ünsüz girer. (saat, caiz, nail, fail istisna)

Ses Düşmesi

Türkçede iç seste bulunan bir ya da birkaç sesin düşmesine denir.

Ünlü Düşmesi

Türkçe ya da Türkçeye ödünç girmiş sözcüklerin vurgusuz orta hecelerindeki dar ünlülerin (ı, i, u, ü) düştüğü görülür. Biri ünlü ile biten, diğeri ünlü ile başlayan iki sözcük birleşik sözcük oluştururken ilk sözcüğün sonundaki ünlü ile ikinci sözcüğün başındaki ünlü birleşerek tek ünlü hâline gelir.

Ses Benzeşmesi

Türkçeye ödünç olarak girmiş sözcüklerdeki seslerin birbirine benzetilmesi olayıdır.

Ünlü Benzeşmesi

Türkçe ya da Türkçeye girmiş bazı sözcüklerdeki birinci ünlü, daha sonra gelen ikinci ve üçüncü ünlüyü kalınlık -incelik, düzlük -yuvarlaklık, darlık - genişlik bakımından kendine benzetir.

Ünsüz Benzeşmesi

Bir sözcük içinde bulunan ünsüzlerden birinin komşu ya da uzak öteki ünsüze ton ve boğumlanma bakımından benzemesi olayıdır.

Türkçede ünlü ile biten fiil kök ve gövdelerine şimdiki zaman eki getirildiğinde fiil kök ve gövdesindeki “a” ve “e” ünlüleri “yor” ekinden sonra darlaşır ve ünlü uyumlarına göre ı, i, u, ü’ye dönüşür.