Tasarımda Uygunluk

Uygunluk Nedir?

Sözlük anlamıyla uygunluk, uygun olma, yakışık, mutabakat, mukarenet, eşitlik anlamlarına gelmektedir (TDK, 2020). İki ya da üç boyutlu nesneler, cisimler, ya da formlar arasındaki ortak ya da yaklaşık olarak benzerliklerin bulunması, bütünü oluşturan parçalar, birimler arasındaki uyumdur. Bu uygunluk, form, doku, espas ve renk vb. ögelerden oluşur. Bu ögelerin biri ya da bir kaçı bir arada bulunarak bir düzen oluşturabilirler. Doğa, sonsuz bir uyumun sağlandığı en önemli mekândır. Doğada sağlanan bu uyum, zıt parçaların bir araya gelmesinden oluşmuştur. Fakat bu devasa uyum, bütünü oluşturan parçalar arasındaki karşılıklı ya da birbirinin içine girip karışmış gibi görünen çapraşık yapıların benzerlikleriyle yaratılan bir uygunluktur.

Diğer Terminolojik Tanımlar

Farklı kaynaklarda Uygunluk/Düzen/Uyum/Armoni/Harmoni olarak karşımıza çıkan bu terimler, kavramsal olarak aynı anlamlar içerdiği söylenebilir. Kaynaklarda geçen terminolojik farklılıklara rağmen uygunluk, “tekrar ile zıtlık arasında kurulan ilişki” açıklaması her bir farklı kavram için ortak anlam içermektedir. Tekrarda her şey birbirinin aynıyken uygunlukta her şey aynı değildir fakat benzerlikler tasarımda bir uygunluk yaratır. Zıtlıklarda da durum aynıdır. Zıtlıklar, ögeler arasında hiçbir benzerlik kurmazken uygunluk bu zıtlıklar arasında oluşabilecek karakterlerde, anlamlarda ya da işlevselliklerde benzerlikler olmasıdır.

Uygunluk Fonksiyonları

Bütünü oluşturan parça ve birimler arasındaki formsal, aralıksal, renksel ve sitrüktürel vb. zıtlıklar, tasarımda hemen hemen birbirlerine yakın anlamda benzeşme hâli gösterirler. Benzeşme, uygunluğun son sınırı yani uygunluğun gidebileceği en son hâlini verir. Tasarımda sağlanan uygunluğun çeşitli görsel etkileri vardır. Bu görsel etkiler tasarımda sağlanan uygunluğun fonksiyonellikleriyle sağlanabilir. Bunlar: nitelik/fonksiyon uygunluğu, nicelik uygunluğu, strüktür uygunluğu ve üslûp uygunluğudur.

Nitelik/fonksiyon Uygunluğu: Her fonksiyon, belli bir nitelik üzerine kuruludur. Tasarımın belirlediği fonksiyon, kullanım yeri, kullanım değeri, verdiği hizmet ya da esinlendikleri anlam yönünden oluşan benzerlikler uygunluk yaratabilir. Bu durumda birbirine benzemeyen fakat birbiriyle kullanış beraberliğinde olan fonksiyonlar ortaya çıkar.

Nicelik Uygunluğu: Böyle bir düzenlemede bütünü oluşturan parçaların birinin ya da birkaçının benzerliğiyle kurulabilir. Formların benzerliğiyle kurulan bu şekilcil benzeşim, çağrışım yoluyla tasarımda uyum sağlar ve birebir tekrarla gelen ögesel benzeşim kolay yoldan anlaşılacağı için uygunluk sağlanmış olur.

Strüktür Uygunluğu: Strüktür uygunluğu, doğaya, ya da hiçbir ilgileri yokken bazı biçimlerin diğer doğasal biçimlere şekil olarak benzerlikleri ile oluşturulur. Biçimler arasındaki bu benzerlikte birbirine benzerlikten çok çağrışım yoluyla fark edilen bir uyumdur. Dolayısıyla strüktür uygunluğu formu oluşturan biçimin uygunluğudur ve tasarımdaki farklı unsurlar arasındaki uygunluğu ifade eder.

Üslup Uygunluğu: Bütünü oluşturan parçaların hem kendi içinde hem de bütünle olan ilişkilerinde, ögeler arası yakınlık ya da birlik, süsler- motifler- desenler arasındaki beraberlik üslup uygunluğunu doğurur. Yani parça - bütün ilişkisi üslûp birliğini ifade eder. İki ya da üç boyutlu düzenlemelerde bütünün konusuna giren parçaların, birimlerin, ögelerin bir bütün içinde yer alması istenir. Bu birlik ya da yakınlık bütünün tamamına yayılmalıdır.

Uygunluk Çeşitler

Renk Uygunluğu

Tasarımda renkler birbirleri ile etkileşime geçer, uyumun elde edilmesi için bu etkiyi kontrol edebilmek önemlidir. Renkler birbirlerini üç şekilde etkilerler: Bir renk, diğerinin renkliliğini azaltır veya artırır ya da diğerinin renkliliğini başka bir renk türüne çevirir. Sıcak bir renk ile kullanılan soğuk renk, sıcaklaşırken soğuk bir renk ile kullanılan sıcak renk soğur. Rengin yanına gelen başka renk ya da renkler ile farklılaştığı göz ardı edilmemelidir.

Kontrast Uygunluğu

Zıtlıklarla yaratılan uygunluğa kontrast uygunluğu denir. Zıtlıklarla ortaya çıkan benzer etkilerin ortaya konulduğu uygunluklardır..

Form Uygunluğu

Tasarımı oluşturan farklı formların birbiriyle uyumu veya ahenkli dizilişi ile ortaya çıkan uygunluktur. Bu formların bazı özellikleriyle benzerlik gösterebilirler. Bu benzerlikler belirli bir düzen içinde bir araya getirilmesi ile uygunluk /armoni oluşturulur.

Yön Uygunluğu

Tasarımı oluşturan biçimlerin, birimlerin yönleri birbirinin yerleşimini etkiler. Uyumlu yönlerin tasarımın bütününe olan etkisi göze hoş gelen benzeşimlerle yön uygunluğu yaratılır.

Doku Uygunluğu

Benzer dokular arasında oluşturulan uyumdur. Tasarımda kullanılan dokular arasındaki düzenli değişimler ya da ufak farklılık yaratan renk geçişleri doku armonisini oluşturur. Aynı türde dokuyu, birbirine eş veya birbirini tamamlayan benzer formların, belli sistem ve düzenlerle yan yana gelmesi ile oluşturulur.Birçok dokusal oluşumda, bütünü oluşturan birimlerin eş olması, giderek büyümesi -küçülmesi, periyodik aralıklarla artması- azalması, yan yana gelişleri matematik ve geometrik bir düzen göstermesi ile doku uygunluğu elde edilir.

Tasarımda Uygunluk

Tasarımda uygunluğu yaratan en temel özellikler şunlardır:

1.Komşu değerler tasarımda uygunluk yaratır. Tasarımda kullanılan tüm ögeler birbiriyle etkileşimde olmalı ve tasarım oluşturan formların seçiminde birbiriyle düzen oluşturacak ögeler seçilmelidir.

2.Tasarımdaki ögeler arasında yakınlıklar veya benzerlikler arttıkça uygunluk etkisi de artar. Ancak bunda da sürekli tekrarlar tasarımda sıkıcılık yaratabilir. Bu yüzden benzerliklerin oranı iyi hesap edilmelidir.

3.Espaslar tasarımda uygunluğu artırır. Aynı ya da benzer ögeler arasındaki espas (boşluk) uygunluğu artırır. Bunun tersi de mümkündür.

4.Renklerin birbiriyle olan uyumu ile tasarımlarda uygunluk yaratılır.

Uygunluk Alıştırmaları

BU bölümde uygunluk alıştırmalarına yer verilmiştir.