Yünün Fiksaj İşlemi
Fiksaj işleminin genel amacı tekstil mamulüne belli bir istek doğrultusunda verilen şekil veya bir özelliğin mümkün olduğunca stabil yani kalıcı hale getirilmesidir.
Bütün tekstil mamullerinde olduğu gibi yünlü tekstil mamullerinde de iplik yapımından başlamak üzere çeşitli mekanik zorlamalardan dolayı yünlü tekstil mamulünde iç gerilimler oluşmaktadır. Eğer oluşan bu iç gerilimler fiksaj işlemleriyle birlikte giderilemez veya azaltılamazsa tekstil mamulünde daha sonraki terbiye işlemlerinde istenilmeyen durumlar ortaya çıkmaktadır. Bu istenilmeyen durumlar ise tekstil mamulünün uygun şartları yakaladığında iç gerilimlerden kurtularak çekmesi ve deforme olmasıdır.
Yünlü tekstil mamullerinde tam kalıcı fiksaj etkisi sağlamak bir hayli zor bir iştir. Ayrıca sağlanan tam kalıcı fiksaj etkisinin ise bazı sakıncaları da bulunmaktadır. Ancak yapılan fiksaj işlemlerinde mümkün olduğunca yünün kendi has özelliklerinin korunarak daha uzun sürelerde kalıcı fiksaj etkileri ile yünlü kumaşlara bakım kolaylığı özelliklerinin kazandırılmasının yolları aranmaktadır.
Yünlü tekstil mamullerinin fiksaj etkileri 2’ye ayrılmaktadır
Fiksaj işlemi sırasında isteğe göre yeni oluşturulan bağların dayanıklı veya dayanıksız olması tümü ile fiksaj koşullarına bağlıdır. Bunun sonucunda ise karşımıza geçici ve kalıcı fiksaj etkileri çıkmaktadır.
Geçici fiksaj etkisinin oluştuğu ortamda tekstil mamulü sıcak fiksaj ortamında yeterli sürede kalmadığı için fiksaj işlemi sonrasındaki soğutma işleminden sonra isteğe bağlı olarak daha sonra yapılan sıcak bir yıkama işlemi esnasında tekstil mamulü kazanmış olduğu özelliklerini kaybederek tekstil mamulünde oluşan bağlar yeniden kopmaktadır.
Yünlü tekstil mamullerinde kalıcı fiksaj etkileri ise sadece sıcak su ile 90 oC’nin üzerindeki sıcaklıklarda uzun süre ile yapılan işlemler sonucunda elde edilmektedir.
Fiksaj İşlemlerinde Yünün Yapısının Önemi
Yüne uygulanan birçok terbiye işleminde olduğu gibi fiksaj işlemlerinde de yünün yapısının ve sahip olduğu bağların çeşitliliğinin önemi son derece fazladır.
Yün lifleri pamuk, poliester ve poliamid vb. liflerde olduğu gibi bir veya iki cins monomerin biraraya gelmesi ile oluşan düz zincir yapısında olmayıp tam tersine 22 cins aminoasidi bünyesinde bulunduran kompleks bir yapıya sahiptir.
Yünlü Tekstil Mamullerinin Sıcak Su veya Su Buharı ile Fiksaj Mekanizmaları
Sıcak suyun veya su buharının yün liflerinin fiksaj işlemlerini nasıl etkilediğini daha iyi anlayabilmek için öncesinde yün liflerinin su veya su buharından nasıl etkilendiğini incelemekte fayda vardır.
Suyun yün liflerine etkisi ile birlikte makromoleküller arasındaki hidrojen köprüleri ve tuz köprüleri kısmen kopmaktadır. Bu yüzden de yün liflerinin yaş kopma dayanımları kuru kopma dayanımlarına göre daha düşüktür. Elastikiyetleri ise daha yüksektir. Yün lifleri soğuk suda kopmadan boylarının %65’ine kadar esneyebilmektedirler. Bu lifler serbest bırakıldıklarında ise eski hallerine dönebilmektedirler.
Yün liflerinde sıcak suyun etkisi ile birlikte kopan hidrojen ve tuz köprü bağları sayısı artacağından dolayı sıcak su içerisinde yün liflerinin kopma dayanımları daha da azalırken, elastikiyetleri ise artmaktadır. Sıcak su içerisinde esnetilen yün lifleri soğuk su içerisinde serbest bırakıldıklarında ise eski boyutlarına tamamen dönememektedirler. Yani sıcak suda bulundukları durumda fikse olmaktadırlar. Bu şekilde sağlanan fiksaj düzeyi suyun sıcaklığı ve etki süresi arttıkça artmaktadır.
90 oC’nin üzerindeki sıcaklıklarda su veya su buharı ile yeterince fikse edilen lifler daha sonra yine yüksek sıcaklıklardaki su veya su buharı atmosferine sokulduklarında ise fiksajdan önceki durumlarına tamamen dönemezler.
Krablama
Yünlü kumaşlarla yapılan terbiye işlemleri esnasında kumaşta oluşabilecek kırıklar büyük önem taşımaktadır. Oluşmuş olan bu kırıklara önceden engel olabilmek ve oluşan kırıkları düzeltmek amacıyla krablama işlemi yapılmaktadır. Krablama işleminin bir diğer adı ise kaynatma işlemidir. Krablama işlemi, ham halde bulunan kumaşlara veya işlem görmüş kumaşlara yapılabilmektedir. Ham kumaşlarda yapılan krablama işleminde kumaşta bulunan gerginlikler giderilerek boyutlar sabitlenir, bir anlamda kumaş önceden fikse edilmiş olur. İşlem görmüş kumaşlarda ise hem kırık izleri ve kırışıklıklar düzeltilir hem de kumaş boyutları sabitlenmiş olmaktadır.
Krablamanın esasını yünlü kumaşların düzgün bir durumdayken sıcak su ile işlem görmeleri ve soğutulmaları oluşturmaktadır.
Krablama Makineleri
Krablama makineleri genel olarak ikiye ayrılmaktadır. Bunlar; Kesikli çalışan krablama makineleri, kontinü krablama makineleridir.
Kesikli çalışan krablama makineleri günümüzde sık rastlanan makinelerden değildir. Yerlerini kontinü krablama makinelerine bırakmışlardır.
Kesikli çalışan krablama makinelerinde kumaşlar bir çift silindirin bulunduğu krablama makinesinde üstteki silindirin baskısı ile alttaki silindire sarılmaktadır. Bu şekilde sıcak suda 30 ile 60 dakika arasında döndürüldükten sonra kumaş tekrar çözülüp önceden içe gelen kumaş ucu dışa gelecek şekilde yeniden sarılmaktadır. Bu şekilde 15 dakika makine içerisinde dönen kumaşlar işlem bittiğinde soğuk su bulunan bir tekneden geçirilerek soğutulmaktadır.
Kontinü krablama makinelerinde hem kontinü bir çalışma hem de normal kraba göre daha etkili bir fiksaj olayı söz konusudur. Kontinü çalışan krablama makinesinde etki süresinin kısa olmasına karşın büyük çaplı silindirin sıcaklığı 160 oC’ye kadar çıkabilmektedir. Büyük çaplı silindirin çapı ise 260 cm’dir. Kontinü krablama makinesinin hızı ise 5 ile 20 m/dak arasında değişmektedir.
Yünlü Tekstil Mamullerinin Kimyasal Fiksajı
Yünlü tekstil mamullerinin fiksajının esası, keratin makromolekülleri arasında bulunan bağların mümkün olduğu derecede fazla bir kısmının koparılması ve bunun sonucu olarak da ve dolayısıyla verilen şekli alabilen tekstil mamulünün yeni verilen şekline uygun gerilimsiz yeni bağların oluşmasını sağlamaktır.
Tekstil mamulünde kimyasal fiksaj işlemi, sulu indirgen madde çözeltisinin yünlü tekstil mamulüne aplikasyonu ve bunu izleyen bir ıslatma adımından oluşmaktadır.