Geleneksel Kumaş Boyama Yöntemleri

Tekstil yüzeyi ya da liflerinin renklendirilmesi yani boyama işleminin, antik dünyada dokumacılığın tarihi kadar eskiye dayandığı düşünülmektedir. İplik eğirme yöntemlerinin öğrenilmesi ve dokuma eyleminin yapılmasıyla, doğadan elde edilen renklerin kullanımı aynı zamana denk gelmektedir.

Geleneksel tekstil boyama tekniği kapsamında değerlendirilen rezerve boyama tekniğinin bin yıldan fazladır yöntem olarak kullanıldığı bilinmektedir.

Tekstilde renklendirme işlemi iki şekilde oluşturulmaktadır. Bunlar boyama ve baskı teknikleridir.

Farklı kültürlerde ilkel üretimlerden günümüze gelen süreçte çeşitli teknikte boya ve baskının uygulandığı bilinmektedir.

Geleneksel kumaş boyama tekniklerini rezerve boyama yöntemleri ve baskı teknikleri olarak iki ana başlıkta incelemek mümkündür.

Rezerve Boyama Teknikleri

Rezerve boyama teknikleri kumaşa uygulanan rezerve boyama teknikleri ve ipliğe uygulanan rezerve boyama teknikleri olarak 2’ye ayrılmaktadır.

Kumaşa Uygulanan Rezerve Boyama Teknikleri

Kumaş yüzeyinin fiziksel yöntemlerle ya da doğal maddelerle kapatılarak rezerve edilip boyandığı tekniktir.

Kumaş üzerine uygulanan teknikler şekillendirilmiş ve kapatma maddesi ile rezerve boyama olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.

Şekillendirilmiş Rezerve Boyama

Kumaşın bağlanarak, sıkıştırılarak veya dikilerek boyandığı ve bu şekilde desenin elde edildiği boyama tekniğidir.

Şekillendirilmiş rezerve boyama tekniği bağlama boyama teknikleri (tie -dye), (pelangi/plangi, Gaziantep yöresi yazma, bandhani/bandhana, chunri/chundri, jiao xie, shibori), sıkıştırma rezerve boyama teknikleri (jia xie, itajime) ve dikme rezerve boyama teknikleri (tritik, adire alabere, feng jiao, dikişli shibori) olmak üzere 3’e ayrılmaktadır.

Kapatma Maddesi ile Rezerve Boyama İşlemleri

Bunlar kendi arasında vaks ile rezerve boyama teknikleri (batik, la xie/la ran, razome, bervanik) ve rezerve patı ile boyama teknikleri (hui xie, norizome, adire eleko) olarak ikiye ayrılmaktadır.

Vaks ile rezerve boyamada rezerve malzemesi bal mumu, parafin ve reçinedir.

İpliğe Uygulanan Rezerve Boyama Teknikleri

İkat Tekniği

Kumaşa uygulanan diğer tekniklerde olduğu gibi ikat tekniğindeki rezerve işlemi bağlama ya da kapatma maddesi yardımıyla uygulanmaktadır.

İkat tekniğinin ilk nerede nasıl ortaya çıktığıyla alakalı kesin bilgi bulunmamaktadır. Orta Asya’da Türk halkları tarafından yaygın uygulanan ve çok zengin desenler oluşturulan bir çözgü boyama yöntemidir.

Üretim tekniğine göre üçe ayrılmaktadır. Bunlar çözgü ikatı, atkı ikatı, çift ikat’dır .Desenin çözgü ipleri üzerine boyandığı ve tek renk atkı kullanıldığı tekniğe “çözgü ikatı”, desenin atkı iplikleriyle verildiği ve tek renk çözgü kullanıldığı tekniğe “atkı ikatı”, hem çözgü iplerinin hem atkı iplerinin boyanarak desenin ortaya çıkmasına da “çift ikat” adı verilmektedir.

Baskı Teknikleri

Baskı tekniklerinin kökeni bilinmemekle birlikte yontma taş ve bronz dönemlerinde bulunan basit damgalar, baskıcılık tekniğin hakkında bilgi verebilmektedir. Baskı teknikleri Anadolu’ya Orta Asya’dan göç eden Türkler tarafından getirilmiştir.

Anadolu topraklarında özellikle Orta Anadolu’da yaygınlaşan baskı teknikleri özellikle Tokat’ta gelişmiş ve bu bölgeyi merkez haline getirmiştir.

Baskı tekniklerinin başlıcaları; karakalem baskı, elvan baskı ve kalem işi (kandilli) yazmacılığı’dır.

Karakalem Baskı

Bu teknikte beyaz pamuklu kumaş üzerine siyah veya siyah pamuklu bez üzerine beyaz baskı yapılmaktadır. Çoğunlukla Tokat’ta yapılan karakalem baskı tekniği Ankara, Beypazarı, Kastamonu’da da uygulanmaktadır.

Beyaz ve siyah zeminli karakalem yazmalarında başak, zincirli, papatyalı, koyun gözü, Konya kenar, bademli gibi eski baskı kalıpları kullanılmaktadır.

Karakalem yazmalar kullanım alanı ise, başörtüsü, namaz etekleri, etek- elbiselik, masa örtüsü ve sofra bezi olarak kullanılmak amacıyla üretilmektedir.

Elvan Baskı

Elvan kelimesi Arapça bir kelime olup renkler, renkli, rengarenk anlamına gelmektedir.

Çoğunlukla Tokat’ta yapılan elvan baskıcılığında kullanılan elvan yazma desenleri; Tokat içi dolusu, Tokat beşlisi, Tokat elmalısı (yarım elmalısı, kömüş gözü), Tokat üzümlüsü, Tokat kirazlısı (fındıklı), Tokat içi boşu (Kayseri kenar), purket, kaşık sapı, asma yaprağı, kaynana yumruğu, narlı ve Trabzon kenardır.

Elvan baskı tekniği uygulanırken; Öncelikle kalıp tekniği ile siyah renkle konturlar basılmaktadır. İç desenler elvan adı verilen ve her renk için ayrı hazırlanan kalıplar ile tek tek basılmaktadır. Her rengin baskısından sonra kurutulup diğer renkler basılmaktadır.

Kalem İşi (Kandilli Yazmacılığı)

Kumaş üzerine çizilen motif konturları ve içlerinin bir fırça yardımıyla doldurulduğu tekniktir.

Oldukça meşakkatli ve tamamen el işçiliği olan bu teknikte yapılan bir ürün bir diğerine benzememektedir. Çok eski İstanbul yazmacılığında Kandilli ve Üsküdar yazmaları bu teknikle üretilmektedir. Bu tür yazmalar el yazmaları olarak ün salmıştır.