Doğal Boyamacılıkta Kullanılan Boya Bitkileri

Tarihi ve Ticari Önemi Olan Boya Bitkileri

Cehri ve kökboya bitkileri, bitkisel boyacılıkta hem tarihsel açıdan hemde ticari açıdan önemlidirler. Aynı zamanda deneysel çalışmaları da yapılmış ve yapılmaktadır.

Cehri (Rhamnus petiolaris Boiss)

Cehri, meyveleri küremsi, 6-7 mm. çapında iç kısmı sarı renklidir. 3 m. kadar yükselebilen dikenli bir ağaççık olup meyveleri sarı iplik boyası olarak kullanılır. Cehri; altın ağacı, boyacı dikeni, cehni, cehil, çehri, çihri gibi isimlerle de bilinmektedir (Baytop, 1994).

Türkiye’nin hemen hemen her tarafında bulunan cehri özellikle Tokat, Ankara, Kayseri, Çorum, Maraş, Kırşehir, Niğde, Konya gibi şehirlerde tarımı yapılmak suretiyle yetiştirilmiştir. Boyacılıkta cehrinin meyvelerinden yararlanılır. Özellikle henüz olmamış yeşil sarı renkli meyveleri boyar maddelerce çok zengindir (Harmancıoğlu, 1955).

Kökboya (Rubia tinctorum L.)

Kökboya Rubiales takımının rubiaceae familyasının rubia (kökboyalar) cinsine ait olup bitkisel boyacılıkta çok önemli bir yeri olan bir bitkidir. Bitkisel boyacılıkta kullanılan toprak altı sürgünleri ilk ve sonbaharda toplanır. Bu bitkiye Anadolu'da boyacılık otu, boyacı kökü, kırmızı boya, kırmızı kök, boya pürçü, boya çili, boya sarmaşığı, boya kökü, boya pürü, dilkanatanda denir. Otsu ve sarılıcı bir bitkidir (Anonim, 1991; Harmancıoğlu, 1955).

Çok yıllık bir bitki olup sürünücü veya tırmanıcı şekildedir. Rizomları dallanmış ve kırmızıdır. Gövdesi dört köşe, köşelerde seyrek ters dönmüş sert tüylü, diğer yüzleri tüysüz olup otsu yapıdadır. Mayıs ve Ağustos aylarında çiçeklenir. Daha çok tarla ve bahçe kenarlarındaki çitlerin arasında, ülkemizin Manisa, Gördes, Demirci, Niğde, Konya, Aksaray, Kırşehir, Kayseri, Çorum, Yozgat, Elazığ, Malatya, Adıyaman, Ankara, Amasya, Tokat, Çanakkale, Kahramanmaraş, Muğla gibi illerde yetişmektedir (Anonim, 1991; Eşberk, 1945).

Doğal Boyamacılıkta Kullanılan Diğer Boya Bitkileri

Aspir (Carthamus tinctorius)

Cartham, asfur, aspur, papağan yemi, yalancı safran, boyacı aspiri ismiyle anılan aspir, Compositeae familyasının carthamus cinsine mensup bir bitkidir. Bir veya iki yıllık türleri olup 60-70 cm. boylanır. Çiçeklerinden boya elde etmek amacıyla Eskişehir, Ankara, İstanbul, Edirne, Kırklareli, Tekirdağ, Konya, Niğde ve Yozgat’ta yetiştirilmiş olmasına rağmen en yaygın bölge Güney Anadolu’dur. Temmuz-Eylül aylarında çeşidine göre kırmızı, sarı ve turuncu renkli çiçekler açar. Aspirin tohumları yağlı olduğundan dolayı yemeklik yağ üretiminde, likörlerde, resim boyalarında, makyaj malzemelerinde renklendirme amacıyla ve yün halı ipliklerinin boyanmasında kullanılmaktadır. Sarı, kırmızı ve turuncu renkli çiçekleri olan aspir carthamin adı verilen bir boya maddesi içermektedir. Kimyasal olarak aspir çiçeklerinde üç çeşit boyarmadde bulunmaktadır; bu maddeler suda kolayca eriyen aspir sarısı, suda zor eriyen carthamin ve alkali çözeltilerde eriyen diğer bir sarı boyarmaddedir (Anonim, 1991)

Ceviz (Juglans regia L.)

Ceviz ağacının kökünden, yapraklarından, gövde kabuklarından ve meyvesinin yeşil dış kabuklarından boya elde edilmektedir (Görsel 3.6). Bunlar arasında en yaygın olarak kullanılan ve haslık derecesi en yüksek olan meyve kabuklarıdır. Ceviz yünü direk boyayabilme özelliğine sahiptir. Yün ipliği mordansız olarak ceviz meyve kabuğu ile boyanırsa kahverengi elde edilir. Cevizin kabuklarında Juglon denilen bir boyar madde vardır (Anonim, 1991; Harmancıoğlu, 1955; Öztürk, 1999).

Kurtbağrı (Ligustrum vulgare L.)

Kurtbağrı kışın şiddetli geçtiği yerlerde yaprak döken, ılıman bölgelerde yeşil yapraklı, 1.5-3 m. boyunda bir çalı, ender olarak ta 4-5 metre boyunda ağaççık halinde bulunabilen bir bitkidir. Bitkisel boyacılıkta kurtbağrı bitkisinin yapraklarından yararlanılmaktadır. Geniş, kısa saplı veya ters yumurta biçiminde yapraklara sahiptir. Çiçekler terminal durumlu, beyaz renkli ve piramit biçimindedir. Haziran-Temmuz aylarında bileşik salkım halinde açmaktadır. Bu salkımlar sonbahar mevsiminde siyah renkte ve parlak üzümssü meyvelere dönüşür ve Ekim ayında da olgunlaşır (Soysaldı, 1990).

Sığırkuyruğu (Verbascum sp.)

Sığırkuyruğu Tubiflorae takımının scrophulariaceae familyasının verbascum L. cinsine ait bir bitkidir. Çoğunlukla bir, iki ya da çok yıllık otsu karakterdedir (Anonim, 1991).

Sığırkuyruğu bitkisinden; mordansız boyandığında kirli sarı, mordan ile boyandığında ise kuru meşe yaprağı, koyu kuru meşe yaprağı, kirli sarı, koyu kirli sarı ve açık sızma zeytinyağı renkleri elde edilmiştir (Arlı vd., 2003).

Zeytin (Olea europea L.)

Zeytin, Ligustrales takımının oleaceae familyasının olea cinsine ait çok senelik odunsu bir bitkidir. Zeytingiller familyası çoğunlukla çalı, ağaç ya da ağaççık olarak bulunan bitkilerdir. Zeytinde çiçeklenme Mart-Nisan aylarındadır.

Yurdumuzda tarımının yapıldığı ve en çok yetiştirildiği iller; Adana, Adıyaman, Antalya, Artvin, Aydın, Balıkesir, Bilecik, Bursa, Çanakkale, Denizli, Gaziantep, Giresun, Hatay, İçel, İstanbul, İzmir, Kahramanmaraş, Kocaeli, Konya, Manisa, Mardin, Muğla, Samsun, Şanlıurfa, Tekirdağ ve Trabzon’dur.