Doğal Boyamacılığın Sınıflandırılması ve Boyamaya Hazırlık Aşamaları

Doğal Boyamacılığın Sınıflandırılması

Hayvanlardan Elde Edilen Boyalar

Hayvansal doğal boyar maddeler renk skalası açısında sınırlı sayıda rengin elde edildiği gruptur. Bu grubu oluşturan doğal boyarmaddelerden, “karmen kırmızısı” rengi elde edilmektedir. Bu renk kırmızı (Cochenille) bitkisinin üzerinde yaşayan bir böcekten elde edilmektedir (Dactylopius coccus-Central America), Porphyrophora polonica (Central Europe), “Hint sarısı” rengi, Hindistan ve Çin gibi bölgelerde yaşayan deve ve fillerden, mor dikenli deniz salyangozundan (purpur/pelagia), kermes (Coccus ilicis ya da Kermes ilicis) ve lak (Kerria lacca Kerr) böceklerinin dişilerinden kırmızı ve mor renkler elde edilmektedir (Demir, 2018). Geçmişte kırmızı rengi elde etmek için Dünya’da birçok bölgede bazı böcekler kullanılmıştır. Bu böcekler arasından önem kazanmış ve doğal boyamacılıkta kullanılanlar, lak böceği (Kerria lacca Kerr), Amerikan koşinili (Dactylopius coccus Costa) (Dölen, 1992), kermes (Kermes vermilio Planchon), ekin koşinil (Porphyrophora tritici Bod.), Polonya kermesi (Porphyrophora polonica L.) dir (Karadağ, 2007).

Hayvansal doğal boyarmaddeler ilk çağlardan beri bilinmekte ve kullanılmaktadır. Bu gruba ait doğal boyar maddelerden elde edilen renkler parlak ve canlıdır. Kırmızı renk gibi ana renklerin eldesinde böcekler doğal boyarmadde olarak kullanılmıştır.

Bitkilerden Elde Edilen Boyalar

Bitkisel boyar maddeler; doğada yetişen ya da tarımı yapılan otsu veya çalı türü bitkilerin, yaprakları, kabukları kökleri, çiçekleri, tohumları otsu ya da kök, kabuk, yaprak, çiçek, tohum vb. kısımları çeşitli yöntemlerle (soğuk ekstrakt, sıcak ekstrak vb.) elde edilmektedir. Anadolu’da birçok bitki boyarmadde olarak kullanılmaktadır.

Minerallerden Elde Edilen Boyalar

Minarel esaslı ilk doğal boyalardan olan zincifre, mangan oksit, kalk ve çeşitli bakır tuzları antik dönemde duvar resimlerinde kullanılmıştır. Rahibelerin elbiseleri ise silis karışımı ve hidratlı alüminyum üzerine hidratlı demir oksidin etkimesiyle elde edilen aşı boyası ile renklendirilmiştir. Aynı boya bağlayıcı madde olan sakızla birlikte duvar resimlerinde de kullanılmıştır (Demir, 2018).

Mikrobiyal ve Fungal Orijinli Boyalar

Doğal boyarmaddelerden bir olan bakterilerin bazıları sekonder metabolitler olarak renkli maddeler üretmektedir. Bunlar; Flavobacterium, Pseudomonas Achromobacter, Bacillus brevibacterium ve Rhodococcus spp.dir. Mantar ve likenler Avrupa’da ve Dünya’nın bazı bölgelerinde renklendirici olarak kullanılmaktadır.

Likenlerden mor olan Orchill elde edilmektedir. Yumuşakçalardan elde edilen mor renge muadil olarak üretilen bu renk daha ucuzdur. Renklendirici olan turmusol ve orchill bitkilerde bulunmamaktadır (Demir, 2018).

Boyamayı Etkileyen Faktörler

Boyamayı pek çok faktör etkilemektedir. Türkiye’de bazı bitkilerin tamamı boyama için kullanılırken, bazı bitkilerin belli bölümleri (çiçek, yaprak, kök, kabuk gibi) kullanılmaktadır. Bitkilerin çiçek, yaprak, kök, kabuk ve tohumlarının toplanma zamanları birbirinden farklıdır. Çünkü toplanma zamanı bitkilerin boyar özelliğine etki eden önemli bir etkendir. Bitkilerin yetiştiği yöre, yetiştiği toprağın kalitesi, kullanılan gübre ve yağış da boyarmadde kalitesine etki eden diğer önemli faktörlerdendir. Bu nedenle bitkilerin toplama işlemi yapraklar; bitki çiçek açtıdığı zaman, çiçekler; olgunlaşıp büyüdüğünde, kabuklar; bitki yapraklarını dökdükten sonra tohumlar; olgunluğa eriştikten sonra İlkbahar ve Sonbahar aylarında toplanır.

Boyama yapmadan önce boyanacak materyalin (lif, iplik, kumaş vb.) miktar olarak kaç kilogram olduğunu bilmek gerekmektedir. Kullanılacak boya bitkisi, mordan miktarı boyanacak ham madde esas alınarak hesaplanmaktadır.

Doğal Boyamacılıkta Kullanılan Araç ve Gereçler

Doğal boyamacılıkta lif, iplik, kumaş vb.lerin renklendirilmesinde kullanılan belli başlı araç-gereçler bulunmaktadır.

Boyama kazanı: Hem boyama hem mordanlama yapılmak için bakır veya çelik kazanlardır. 40 ve 50 litre suda 1 kg yün ipi boyama esnasında rahatça karıştırılabilecek şekilde olmalı. Günümüzde daha çok çelik kazanlar kullanılmaktadır.

Termometre: Boyama esnasında ısı derecesini ölçmede kullanılan 1250 C bölmeli araca verilen isimdir (Parlak, 2007).

Terazi: Boyama işlemleri uygulanırken ham madde ve doğal boyarmaddeyi ölçmek için kullanılır. Fakat boyama esnasında kullanılan terazinin daha az miktarda ham madde ve boyarmaddeyi de ölçebilmesi gerekmektedir.

Tahta karıştırıcı veya cam çubuk: Boyama kaplarının ebatlarına göre karıştırıcılarda farklı farklı kullanılabilir. Büyük kaplar için tahta çubuk, daha küçük kaplar için cam çubuk kullanılmaktadır (Eyüboğlu vd., 1983).

Boya Bitkilerinin Toplanması

Türkiye’de yün boyama için, bazı bitkilerin tamamı, bazı bitkilerin ise çiçek, yaprak, kök, kabuk vb. gibi kısımları toplanmaktadır. Bitkilerin toplanma zamanları kalite açısından önem arz etmekte ve bitkiler toplanırken çiçek, yaprak, tohum, kabuk gibi bölümlerin ayrı ayrı ve farklı zamanlarda toplanması gerekmektedir (Anonim, 1991; Kayabaşı, 2017). .

Bitkilerle Boyamaya Hazırlık İşlemleri

Bitkilerle boyama yapmadan önce ve boyamaya başlamadan önce birtakım hazırlıklar yapmak gerekmektedir. Öncelikle, boyanacak materyalin (lif, iplik, kumaş vb.) cinsini bilmek yada belirlemek gerekmektedir. Boyanacak lifin, ipliğin hayvansal mı yoksa bitkisel mi olduğu, hayvansal ise hangisi, bitkisel ise hangisi olduğunu bilmek çok önemlidir. Eğer kumaş boyanacak ise, kumaşın dokunduğu ipliklerin hayvansal mı bitkisel mi, hayvansal ise hangisi, bitkisel ise hangisi olduğunu bilmek gerekmektedir.