Dijital Ebeveynlik ve Çocuklar İçin Güvenli Ekran Kullanımı

Çocuk ve yetişkinlerin TV, tablet, akıllı telefon, bilgisayar, dijital oyunlar… gibi ekranların başında geçirdikleri süre her geçen gün artmaktadır. Bu teknolojiler insan yaşamını ciddi şekilde kolaylaştıracak olanaklar sunmakla birlikte kontrolsüz ve aşırı kullanımda ciddi riskler de barındırmaktadırlar. Çocukların düşük oto kontrol düzeyleri ve gelişimsel olarak birçok alanda kritik dönemde olmaları ekranın çocuk üzerindeki olumsuz etki olasılığını arttırmaktadır. Çocukların dijital dünyadaki davranışlarının düzenlenmesi ve sağlıklı bir ekran kullanım alışkanlığı geliştirmeleri için anne babaların sahip olması gereken özellikler dijital ebeveynlik kapsamında incelenmektedir. Bu çerçevede; dijital dünyada çocuk güvenliğinin sağlanabilmesi için gerek teknolojik düzeyde, gerekse ebeveynlik becerileri noktasında alınması gereken bazı önlemler bulunmaktadır.

21. yüzyılın bir dijital yüzyıl olacağı ve insan yaşamında birçok iş, işlem ve hizmetin dijital araçlar üzerinden sağlanacağı ön görülmektedir. Tüm dünyada ve doğal olarak Türkiye’de dijital teknolojilerin kullanımında her geçen gün ciddi bir artışın olduğu ve olmaya devam edeceği söylenebilir. Uluslararası bir raporda Türkiye’de yetişkin nüfusun %97.5’inin akıllı telefona sahip olduğu ve internette ortalama sekiz saat süre geçirildiği ifade edilmektedir. Ekran kullanımın çocuk boyutuna bakıldığında ise çocuklar tarafından yaygın kullanılan ilk ekranın televizyon olduğu, günümüzde ise televizyonun nispeten geri plana düşmeye ve akıllı telefon - tablet gibi etkileşimsel ekranların ön plana çıkmaya başladığı söylenebilir. Ekran kullanımı ile çalışmalarda kullanımın bebeklik dönemine kadar indiği görülmektedir. Bu noktada okul öncesi çocukların %80’den fazlasının Amerikan pediatri derneği (AAP) tarafından önerilen okul öncesi çocukların günlük bir saatten az ekran kullanmaları gerektiğine dair süreyi aştığı görülmektedir.

Yaşanılan tarihsel zaman dışında, çocukların ekran kullanımını etkileyen çocuk ile ilgili faktörlere bakıldığında cinsiyet, yaş, ekran kullanım becerisi ön plana çıkarken; aile ile ilgili özelliklere bakıldığında ise sosyo ekonomik düzey, ailede işsizlik, aile üyelerinin eğitim seviyesi, ebeveyn yaşı ve ailedeki çocuk sayısı gibi etmenler önemli görülmektedir. Çocukların ekran kullanım alışkanlıklarını etkileyen üçüncü faktör anne babanın ekran kullanım alışkanlıkları ve çocuklarının ekran kullanımına yönelik tutum ve yaklaşımlarıdır. Anne babaların ekran teknolojilerinin yarar ve zararları ekseninde çocuğunun ekran kullanıma yönelik temelde dört yaklaşım içinde oldukları söylenebilir. Bu yaklaşımlar; (1) ekranı büyük oranda yararlı ve gerekli bulanlar, (2) ekranı büyük oranda zararlı görüp ve uzak durulması gerektiğine inananlar, (3) ekranı yararlı veya zararlı görmeyen ve dolayısıyla çocuğun ekran kullanımına yönelik kural sınırlar koymayanlar ve son olarak (4) hem yararlı hem de zararlı bulup gözetim altında ekran kullandıranlar şeklinde ifade edilebilir.

Anne babaların ekran kullanımı alışkanlıkları, ekran başında geçirdikleri süre ve ekran yönelik tutumları, çocukların ekran kullanım süre ve alışkanlıklarının güçlü bir belirleyicisidir. Bu noktada dijital okuryazarlığı yüksek, ekran içeriklerinin getireceği avantaj ve dezavantajların farkında olan ve çocuklarına dijital teknolojilerin olanaklarını sunarken risklerinden koruyabilen ebeveynler dijital ebeveyn olarak tanımlanmaktadır. Bu kapsamda dijital ebeveyn özellikleri; çocukları için dijital ortamdaki olanak ve riskleri fark edebilme ve çocuğunu bu imkanlardan faydalandırma - risklerden koruma, dijital ortamdan gelebilecek tehlikelere karşı çocuğu eğitebilme, dijital cihazların problemli kullanımını fark edebilme, dijital ortamda çocuğu takip edebilme, ekran kullanımı ile ilgili çocuğuna rol model olabilme, aile içinde ekransız zaman ve mekanların oluşturulabilme, yenilikleri takip edebilme, dijital içerik oluşturabilme, dijital ortamdaki paylaşımlar konusunda çocuğu eğitebilme, sosyal medya uygulamalarını kullanabilme ve çocuğu bu konuda yönlendirebilme, dijital ortamı kontrol etmeye yarayacak araçları bilme ve kullanabilme şeklinde sıralanabilir. Ebeveyn çocuk ekran temelli ilişkisinde diğer bir önemli kavram olan ebeveyn arabuluculuğu; anne babaların çocuklarının ekran kullanımına yönelik tutum ve yaklaşımlarını içeren, çocuğunun ekran kullanım süreçlerini denetleme, kontrol, izleme, değerlendirme ve nasıl kullanacağına dair yol gösterme stratejileri olarak tanımlanmaktadır. Aktif arabuluculuk, kısıtlayıcı arabuluculuk ve birlikte kullanma olmak üzere üç ebeveyn arabuluculuk stratejisi bulunmaktadır. Dijital ebeveynlik ve ebeveyn arabuluculuğunun dışında dijital teknolojilerin insan yaşamında kapladığı alan teknoloji insan etkileşimine dair dijital yerli, dijital göçmen, dijital okuryazarlık gibi yeni kavramlar da ortaya çıkarmıştır.

Dijital teknoloji kullanımının hızla artıyor olması şüphesiz ki bu teknolojilerin insanlara sunduğu olanaklar ile doğrudan ilgilidir. İnternet ve dijital dünyanın bireylere sunduğu olanaklar bilgiye ulaşım kolaylığı, eğlence, hız ve zaman, eğitim ve sağlık olanaklarına ulaşılabilirliğin artması, iletişimin kolaylaşması, çocukların sosyal duygusal, bilişsel ve akademik becerileni destekleyecek olanakların ortaya çıkması şeklinde sıralanabilir. Dijital teknolojilerin çocuk ve yetişkinlere sunduğu tüm bu olanakların yüksek bir yarar sağlayabilmesi, beklenen bu faydaların zarara dönüşmemesi için söz konusu araçların belirli kurallar çerçevesinde kullanılması kritik öneme sahiptir. Bu çerçevede ebeveynlerin ekranları çocuk için güvenli hale getirebilmesi oldukça önemlidir. Güvenli ekran kullanımı için yetişkinlerin (özellikle anne baba ve öğretmenlerin) çocuğa ekran kullanımı ile ilgili süre sınırlamaları getirmeleri, çocuğun tükettiği dijital içerikleri kontrol etmeleri, çocuklarıyla dijital riskler hakkında konuşmalarının yanında çocuk için ekrana alternatif etkinlikler oluşturmaları, kendi ekran kullanımları ile çocuklarına doğru örnek olmaları ve ekranı çocuğa isteklerini yaptırmak için bir araç olarak kullanmamaları gerekir.