Tarih Biliminde Kaynak Nedir? Kaynakların Tenkidi ve Genel Tasnifi

Tarihin Kaynakları Nelerdir?

Sosyal bilimlerin en önemli dallarından biri ve bir bilim dalı olarak kabul edilen tarih; dar anlamda insanın, geniş anlamda ise toplumların her türlü faaliyetlerini konu edinir. İnsan türünün geçmişten günümüze meydana getirdiği kültür ve medeniyet, toplum ve devlet düzeni, siyasi ve iktisadi yapı gibi her türlü insanî faaliyet tarihin konusunu teşkil eder. Dolayısıyla tarih, geçmişe dair insan ürünü olan her türlü kaynağın belirli metotlarla ele alınarak değerlendirilmesi faaliyeti olarak tanımlandığında, tarihin kaynakları da geçmişe dair izleri muhafaza eden materyaller şeklinde ifade edilebilir . Ancak elbette ki geçmişten kalan herhangi bir malzemenin kaynak olarak değerlendirilebilmesi için bazı özellikleri taşıması gerekir. Her şeyden önce tarihsel materyalin kaynak olarak değerlendirilebilmesi için doğrudan veri, malumat içermesi gerekmektedir. Bunun için de tarihsel malzemenin döneminde vücuda getirilmiş olması ya da dönemine yakın zamanda dönemin kaynaklarına dayanılarak meydana getirilmiş olması büyük önem arz etmektedir.

Kaynakların Tasnifi

Yazılı Kaynaklar

Arşiv Malzemesi

Arşivler yazılı veya bazı durumlarda görsel kayıtların muhafaza edilerek tarihçiye sunulduğu en önemli birinci elden kaynak grubunun toplandığı mekânlardır. Arşivler geçmişteki resmî yazışmaların saklanma ihtiyacıyla ortaya çıkmıştır. Resmî veya özel arşivlerde saklanan belgeler olayın yaşandığı dönemde tutulduğu için doğrudan birinci elden kaynak olarak değerlendirilir.

Kütüphane Malzemesi

Resmî yayınlar, tutanaklar, cerideler

Tarihi olayların geçtiği dönemde kaleme alınmış birçok birinci elden kaynak da kütüphane malzemesi içerisinde yer alır. Bu bağlamda şecereler, takvimler ve yıllıklar, Batı dillerinde kronik olarak adlandırılan ve Osmanlıda vakayiname olarak ifade edilen, devletin resmî tarihçisi konumundaki vakanüvisler tarafından hazırlanan vakayinameler birinci elden kaynaklardır. Bunların yanında Zabıt Cerideleri ve Düstur da sayılabilir.

Süreli Yayınlar

Süreli yayınlar gazeteler ve dergilerden oluşur. Belirli bir periyotta ve düzenli olarak yayımlanan gazete ve dergiler doğrudan döneme dair bilgiler verdiği için birinci elden kaynaklar içinde yer alır.

Günlükler, Hatıralar vd.

Günlük, hatıra, biyografi ve otobiyografiler de tarihçinin araştırmasını gerçekleştirirken kütüphaneler üzerinden ulaşabileceği önemli birinci elden kaynaklardandır.

Diğer kütüphane malzemeleri şunlardır:

Seyahatnameler

Sefaretnameler

Mektuplar

Telgraflar

Telif Eserler (Kitaplar, Makaleler, Bildiriler)

Kalıntılar/Görsel Malzemeler

Geçmişte yaşamış insanlardan geriye kalan her türlü malzeme tarihsel araştırmalar için kaynak olarak değerlendirilebilir. Dolayısıyla kalıntılar/görsel malzemeler tarihçi için çok geniş bir yelpazeyi oluşturmaktadır. K alıntılar/görsel malzemeleri iki başlık altında incelemek gerekmektedir.

Tarihî Bir Hatırayı Yaşatmak veya Nakletmek Üzere Yapılanlar

Kitabe, abide, heykel, zafer takları, lahitler ve mezar taşları, hudut ve kilometre taşları, madalyalar, tablo, resim, gravür ve minyatürler, fotoğraflar ve fotoğraf albümleri, pullar.

Tarihî Bir Hatırayı Yaşatmak veya Nakletmek Amacı Olmayanlar

İnsan vücudu kalıntıları, örf ve adetlere ait kalıntılar, dil, paralar, arma ve mühürler, haritalar, taslaklar, krokiler ve tarih atlasları, afişler, ilanlar, reklamlar, sesli/sessiz filmler, video kayıtları, televizyon programları, tiyatro oyunları, bilgisayar ağları ve internet.

Sözlü Kaynaklar

Kaynağı Belli Olmayanlar

Tarihî şiirler, hikayeler, efsaneler ve mitler, destanlar, menkıbeler, atasözleri ve fıkralar.

Kaynağı Belli Olanlar

Dönemin şahitleri ile yapılan görüşmeler, ses kayıtları, telefon kayıtları.

Kaynakların Tenkidi/Eleştirisi

Geçmişte yaşanmış olaylara dair elde edilen her türlü malzeme tarihçi açısından kaynak olarak değerlendirilebilir. Fakat bir tarihsel malzemenin gerçek anlamda kaynak değeri kazanması için öncelikli olarak sağlam bir tenkit süzgecinden geçirilmesi şarttır. Kaynaklar iç tenkit ve dış tenkit olmak üzere iki aşamadan geçirilir.

Dış Tenkit/Eleştiri

Eserin Tanıtıcı Unsurlarının Belirlenmesi

Eserin adı, yazarı ve yayımlanma tarihinin belirlenmesi, eserin müstensihi (kopyacısı) ve istinsah (kopya) tarihinin tespiti,eserin müstensihi (kopyacısı) ve istinsah (kopya) tarihinin tespiti.

Kaynak Tahlili

Eserin orijinalliğinin belirlenmesi, en iyi nüshanın tespiti.

Belgelerin Tenkidi (Diplomatik Tenkit)

Belgenin gerçekliğinin belirlenmesi,Belgenin tarihinin, çıktığı büronun ve işleme konulup konulmadığının tespiti.

İç Tenkit/Eleştiri

Yazarın tenkidi, olayların tenkidi, eserin değeri hakkında hüküm verilmesi.