Hayvanlarda Sperma Kalitesini Etkileyen Faktörler
Hayvanlardan elde edilen verim özellikleri içerisinde döl verimi büyük bir yer tutmaktadır. Erkeğin sahip olması gereken üreme özelliklerinin başında sperma kalitesi gelmektedir.
Sperma Kalitesinin Tanımı ve Önemi
Sperma kalitesi deyince spermanın yoğunluğu, motilitesi, morfolojisi ve canlılık durumu anlaşılmalıdır. Sperma kalitesi değerlendirilmeden damızlık bir erkek ve sperması suni tohumlama veya doğal aşım için kullanılmamalıdır.
Doğrudan Erkek Hayvana Bağlı Olan Faktörler
Yaş: Boğa, aygır, manda ve koçlarda suni tohumlama için uygun bir yaşta sperma alınması ve doğal aşımda kullanılması gerekmektedir. Damızlığa alınan boğanın üreme organlarının yeterli ölçüde gelişmesi gerekir. Bu nedenle genellikle 18 aylıkken damızlığa alınırlar. Boğalarda ve aygırlarda üç yaşından sonra sperma verimi ve kalitesi artarken ilerleyen yaşlarda azalmaktadır.
Irk: Aygır, koç, manda, boğa, kedi ve horozlarda sperma kalitesi ırklara göre değişebilmektedir.
Skrotal Testis Çapı veya Çevresi: Eğer bir boğanın genç iken skrotal testis ölçüleri normal sınırlar içinde değilse sperma kalitesinde oluşan bozukluk ne yazık ki ileri yaşlarda düzelme göstermez. Skrotal testis çapı büyük olan boğaların sperm hücresi sayısının daha fazla olduğu saptanmıştır.
Genel Sağlık Durumu: Erkek hayvanın testisleri ve ilişkili olduğu oluşumlarda gerek doğmasal olarak getirdiği anormalikller gerekse klinik olarak genel sağlığı bozulmalar libidosunda (cinsel isteği) ve sperma kalitesinde önemli ölçüde bozulmalara neden olmaktadır. Örneğin; boğalarda ve aygırlarda ayak hastalıkları, tırnak bozuklukları ve diğer genel sağlık durumunu bozan etkenler sperma kalitesini bozmaktadır
Doğrudan Erkeğe Bağlı Olmayan Yönetimsel ve Çevresel Şartlara Bağlı Faktörler
Beslenme: Döl verimi ile ilişkili olan faktörler arasında en önemlisi beslenmedir. Protein, vitamin, mineral ve enerji yönünden yetersiz beslenen hayvanlarda sperma kalitesinde düşme gözlenir. Ayrıca düzensiz ve dengesiz beslenme koşullarında ortaya çıkan obezite (yağlanma) sonucu da sperma miktarı ve sperm yoğunluğunda azalma meydana gelmektedir.
Ortam ısısı: Aşırı sıcak ve soğuk ortamlara da spermatogenezis de olumsuz yönde etkilenmektedir. Bu yüzden çoğunlukla yaz mevsiminde aşırı sıcaklar olduğunda, suni tohumlama istasyonlarında tutulan damızlık boğalardan sperma almamaya özen gösterilir.
Mevsim ve ışık döngüsü: Çiftleşme dönemleri ışık döngüsüne bağlı olan koç, teke, kısrak, tavşan ve kedi gibi hayvanlarda sperma kalitesi de mevsime ve ışık döngüsüne göre değişmektedir.
Stres: Stres yaratan koşullar erkek hayvanlarda sperma kalitesinin düşmesine yol açmaktadır. Damızlık hayvanlarda stres, yorulma ve aşırı tedirginlik yaratan durumlar, ağrı ve acı yaratacak uygulamalar sperma kalitesinde belirgin bir azalmaya neden olmaktadır .
Sperma alma ve aşım sıklığı: Damızlık hayvanlarda aşırı sperma alma sıklığı ve aşım sperma kalitesini bozmaktadır. Suni tohumlama uygulamaları ve sperm dondurulması için, istasyonlarda ve laboratuvarlarda genellikle haftada iki defa veya gün aşırı sperma alınmaktadır.
Sperma alma yöntemi: Hayvanlarda sperma alma yöntemine göre sperma kalitesi değişebilmektedir. Suni vajenle alınan spermanın koçlarda sperm yapısal bozukluğu açısından bir farklılık göstermediği ancak sperm canlılığı ve yoğunluğu açısından suni vajenle alma metodunun daha iyi sonuçlar verdiği ortaya konmuştur.
Sperma Alma Sürecinde Erkeğe ve Spermaya Yapılan İşlemlere Bağlı Faktörler
Sperm hücresi ortamdaki yoğunluk değişimlerine (osmotik basınç ve dengesinin değişimi) oldukça duyarlıdır .Bu nedenle spermaya veya ejakülata karışan çok küçük bir su damlası bile spermanın dölleme yeteneğini düşürebilir
Sperma Alma Öncesi Erkeğin Hazırlanması ve Sperma Alma: Boğalardan sperma alınırken boş atlatma yapılması ile penisten berrak ve temizleyici özellikteki sıvının gelmesi sağlanır. Bu işlem sperma kalitesini arttırır .Ama aygırlarda böyle bir durum yoktur .Aygırlarda sperma alınırken boşalma esnasında 3.safhada gelen jel ve yapışkan olan sperma kısım suni tohumlamada kullanılacaksa atılır .
Hijyen: Sperma alma sırasında ve öncesinde asepsi -antisepsi kurallarına titiz bir şekilde uyulmalıdır .
Güneş Işığı, Isı Değişiklikleri ve Nem: Güneş ışığı sperm için zararlıdır. Doğal çiftleşme sırasında böyle bir durum söz konusu değildir ancak suni tohumlama için alınan sperma numunelerinin güneşten gelen ultraviyole ışınlarına maruz kalması mümkündür .Aksi takdirde boğanın üreme kanalından gelen ve kullanılan malzemelerde bulunan zararlı mikroorganizmalar (bakteriler ve diğer mikroplar) spermayı kirletmektedir .
Diğer Faktörler: Sıçanlar, fareler ve tavşan üzerinde yapılan çalışmalarda cep telefonunu kullanılarak oluşturulan elektromanyetik maruziyette erkeklerde sperm sayısında, sperm hareketinde ve spermin normal yapısal bütünlüğünde azalma olduğu gözlemlenmiştir .