Etik: Kavramsal Çerçeve

Etik Nedir?

Etik sözcüğü Yunanca “karakter, davranış, töre” anlamına gelen “ethos” sözcüğünden türetilmiş ve felsefenin ahlaki değerleri inceleyen dalı olarak tanımlanmıştır.

Daha geniş anlamıyla etik, “Ahlak felsefesi olarak; ödev, yükümlülük, sorumluluk, erdem gibi kavramları analiz ederek, doğruluk ya da yanlışlıkla iyi ve kötüyle ilgili ahlaki yargıları ele alan, ahlaki eylemin doğasını soruşturan ve iyi bir yaşamın nasıl olması gerektiğini açıklamaya çalışan bir felsefe dalı” olarak tanımlanabilir.

Etik-Ahlak İlişkisi

Felsefi olarak ahlak ve etik kavramları, çoğu kez birbirinin yerine kullanılmasına rağmen bu iki kavram farklı anlamlar taşımaktadır. Ahlak, insanların toplum içindeki davranışlarını, eylemlerini ve birbirleriyle olan ilişkilerini düzenlemek amacıyla kabul edilen ilkeler topluluğudur. Ahlak görelidir ve toplumdan topluma, zamana göre değişebildiği gibi aynı toplum içindeki farklı grupların benimsediği ahlak kuralları arasında bile farklılıklar olabilmektedir. Etik ve ahlak kavramları arasındaki temel ayrım, etik teriminin genel olarak ahlakı konu alan disiplini belirtmesidir.

Etiğin İşlevleri

Etik; İyi insan olmak için gerekli özellikleri, bireyin davranışlarını belirleyecek ve hatta sınırlayacak normları, bir kişi ya da bir olaya iyi ya da kötü denilebilmesinin ölçütlerini, hangi davranışın doğru ve hangisinin yanlış olduğunu, neyin hayata anlam kazandırdığını ve ne için mücadele edilmesi gerektiğini araştırır, tanımlar, açıklar.

Etik Türleri

Etik davranışla ilgili olarak, betimleyici, normatif ve meta etik olmak üzere üç ayrı etik türünden söz edilmektedir.

Betimleyici Etik

Bu etik anlayışı norm bildirmek ya da kural koymak yerine, sadece insan eylemini gözlemleyerek eylemlerin sonuçlarını betimler.

Normatif Etik

Normatif kelimesi, “norm” kelimesinden oluşmuştur ve uyulması gereken kurallar olarak adlandırılmaktadır. Normatif etik, diğer bir ifade ile kural koyucu etik, insanın ahlaki eylemleri için kural ve düzenleyici ilkeler getiren etik türüdür.

Meta Etik

Analitik veya eleştirel etik olarak da isimlendirilen meta etik ahlakın doğruları ne tür doğrulardır, bu doğruların kaynağı nedir, duyguların ve aklın ahlak bilgisindeki rolünün ne olduğu konusunda sorulan soruların cevapları ile ilgilenmektedir. Hangi eylemin iyi ve doğru, hangisinin kötü ve yanlış olduğu gibi sorularla ilgilenmez, doğrunun, iyinin ve yanlışın ne demek olduğu sorularına cevap verir.

Etik Boyutları

Etiğin hangi seviyelerde incelendiğine ilişkin değerlendirmelere bakıldığında üç düzeyde etik alanı tespit edilmiştir. Bireysel davranışların yönlendirilmesi, kişinin ahlaki çıkmazları ve ikilemlerinin incelenmesine yönelik etik düzeyi bireysel etik, işletmelerin faaliyetlerinde izlemeleri gereken yol ve yöntemler, sosyal sorumluluklar gibi alanları inceleme konusu yapan etik düzeyi örgütsel etik ve toplumun bir bütün olarak yaşamında uyulması gereken, iyi, doğru, adil gibi etik alanları inceleyen etik düzeyi ise toplumsal etik olarak adlandırılmaktadır.

Etik Teorileri

Alan yazında genel kabul gören ve sıklıkla bahsi geçen etik teoriler, teleolojik ve deontolojik olmak üzere iki grupta toplanmaktadır. Teleolojik teori, sonuç odaklı teoriler ya da sonuçsallık olarak da anılmaktadır. Deontolojik teori, haklar teorisi, ilkelilik, Kant ahlakı, tek kurala bağlı teori olarak da anılmaktadır.

Bu iki tip ahlak felsefesi, Hunt ve Vitel tarafından şu şekilde ayırt edilmiştir: “Teleolojik teoriler hareketlerin ya da davranışların sonuçlarına odaklanırken, deontolojik teoriler bireyin belirli hareketleri ya da davranışlarının nedenleri üzerine odaklanır.”

Teleolojik (Sonuç) Etik

Teleolojik etiğin iki öncü akımından birisi, bireyin çıkarını ahlakın temeli olarak ele alan egoizm düşüncesidir. İkincisi ise, faydayı temel alan ve Jeremy Bentham tarafından ortaya konulan faydacılık görüşüdür. Dolayısıyla fayda kavramı, teleolojik etiği anlamanın kilit noktasını oluşturmaktadır.

Egoizm

Egoizm etikte, insanın tüm eylemlerinin “ben sevgisi” ile belirlendiğini ve ahlaklılığın da kendini koruma içgüdüsünün dışa vurumundan başka bir şey olmadığını ileri süren öğretidir. Egoizm düşüncesine göre bir davranışın doğru ya da makul olduğuna, davranışın birey açısından sonucuna bakılarak karar verilmektedir.

Faydacılık

Bireyden çok toplum üzerine odaklanma söz konusudur. Neyin iyi ya da değerli olduğunu araştırarak "en yüksek iyiyi" ve "en fazla insanı” amaç edinir. Yapılan eylemin değerini, eylemin sonucu belirler. Ahlaki eylemin ölçütü yarardır. Eylemin iyi ya da kötü olması yararlı olup olmadığına bağlıdır.

Deontolojik (Ödev Bilimi) Etik

Deontoloji, ilkeli karar verme sistemi olarak tanımlanmaktadır ve Immanuel Kant tarafından geliştirilmiştir. Herkese eşit oranda saygı duyulmalıdır düşüncesi, deontolojik teoriye temel teşkil etmektedir. Ödev, ilke, irade, yükümlülük, yasa ve kural gibi kavramlar deontolojik yaklaşımın anahtar kavramlarıdır. Deontolojik etik, ödev veya yükümlülük etiğidir. Bir eylemin veya davranışın ahlaki durumunu belirlemek açısından sonuçların hiçbir önemi yoktur.