Bilgi Kaynakları ve Bilgi Toplama
Her türlü araştırmada yapılması gereken en önemli işlerden biri ihtiyaç duyulan bilgilerin neler olduğunu belirlemek ve bu bilgilere nasıl ulaşılabileceğine karar vererek bunun için gereken faaliyetleri hayata geçirmektir. İnsan zihninin bir ürünü olan bilgiyi net bir şekilde ortaya koymak için genellikle veri (data), bilgi (information) ve yararlı veya üst bilgi (knowledge) arasındaki ayrıma dikkat çekilmektedir. Aslında işlenmemiş, ham bilgiyi temsil eden veri, olaylar ve olgular hakkında birbirinden bağımsız ve nesnel gerçekleri ortaya koyar. Üst bilgi ise bilginin de anlamlı bir şekilde düzenlenmesi ile ortaya çıkar. Araştırmacının araştırma konusu ile ilgili literatürü, yani mevcut kaynakları, bu kaynaklarda yer alan kavramsal ve ampirik bilgileri inceleyerek değerlendirmesi ve yorumlaması sürecine literatür taraması denir. Literatür taraması sayesinde araştırmacı mevcut çalışmaları analiz ederek, kendi çalışmasına nasıl bir yön vereceğine ve nasıl bir yaklaşım benimseyeceğine karar verir.
Bilginin kökenine olan fiziksel yakınlığa göre bilgi kaynakları genellikle iki grupta ele alınmıştır: birincil kaynaklar ve ikincil kaynaklar. Ancak bunlara üçüncül kaynaklar adıyla bir grup daha ilave edilmiştir. Bu üç grup bir anlamda orijinal bilgi kaynağına olan fiziksel mesafeye işaret etmektedir.
Birincil kaynak, kişinin bir olaya doğrudan katılması veya olayı gözlemlemesi sonucu edinilen yazılı veya sözlü bilgileri içeren bilgi kaynaklarıdır. Başka bir ifadeyle, spesifik bir amaç için konuya ilişkin bilginin orijinal kaynağından ve doğrudan araştırmacı tarafından toplanmasıyla elde edilen bilgilere birincil bilgiler denir. Saha araştırması yapan araştırmacıların yararlanabileceği potansiyel birincil bilgi kaynakları arasında insanlar (bir topluluğun liderleri, bir programın katılımcıları, hizmet sunanlar, kamuoyu vb.), olaylara ve eylemlere ilişkin bağımsız gözlemler, fiziksel belgeler ve test sonuçları yer almaktadır.
İkincil kaynak olaylar hakkında ikinci el bilgiler sunar. Herhangi bir amaçla, başka kişi veya kurumlar tarafından toplanan verilerin oluşturduğu kaynaklara ikincil kaynak denir.
Üçüncül kaynaklara ise arama araçları (motorları) da denir ve bunlar birincil ve ikincil kaynakları yerleştirmeye yardımcı olmak ya da bir konuyu tanıtmak için tasarlanmıştır. Çok sayıda derginin makalelerini, bazen de kitapları, kitap bölümlerini, raporları, tezleri, konferans ve araştırmaları endeks yapan veri tabanları bu tür kaynaklara örnek verilebilir.
Araştırmacının araştırmasını yürütürken yararlanabileceği çok değişik kaynaklar mevcut olup, bu kaynaklardan yararlanabilmesi için bunların bulunduğu yerleri bilmesi gerekir. Bu kaynaklardan bir kısmı basılı iken, diğerleri basılı değildir. Basılı kaynaklara özellikle kütüphanelerde ve arşivlerde ulaşılabilir. En temel bilgi kaynakları aşağıda kısaca açıklanmaktadır.
Kitaplar: En önemli basılı bilgi kaynağı yayınlanmış kitaplardır. Araştırmacı ele aldığı konuyla ilgili temel kitapları nerede bulabileceğini araştırma sürecinin en başında genel olarak bilmelidir. Araştırılacak konuyla doğrudan ilgili olan kitaplar araştırmacıya büyük kolaylık sağlarken, dolaylı olarak ilgisi bulunan kitaplar da araştırmacıya yol gösterebilir.
Bilimsel Dergiler: Bilimsel dergiler belli bir konuyu incelemek isteyenlerin başvurduğu temel kaynaklardan biridir. Bunların birçoğu basılı formatta olmasına rağmen, günümüzde giderek daha fazla sayıda bilimsel dergi internet aracılığıyla elektronik formatta yayınlanmaktadır.
Gazeteler ve Diğer Sürekli Yayınlar (Periyodik Yayınlar): Günlük gazeteler ile haftalık, aylık, üç aylık vb. dergiler de sosyal bilimlerle ilgili çalışma yürüten araştırmacılar için önemli bir bilgi kaynağı vazifesi görür.
Kongre, Sempozyum, Konferans ve Seminerler: Üniversiteler ve bazı özel kuruluşlar çeşitli zamanlarda kongre, sempozyum, konferans ve seminer gibi etkinlikler düzenlemektedir. Bu tür etkinliklerde alanında uzman kişiler konuşmalar yapmakta, belli bir konuyla ilgili çalışmalarını (bildiri, makale vb.) başkalarıyla paylaşmaktadır.
Başvuru (Referans) Kaynakları: Bu tür kaynaklar, belli bir konu için kapsamlı bir kaynak oluşturmaktan ziyade, insanların çok farklı konularda temel bilgilere ulaşmasına yardımcı olur. Araştırmacı bu kaynaklar sayesinde kavramların tanımlarına ulaşır, konunun tarihiyle ilgili bilgi elde eder ve bilmesi gereken temel bilgilere ulaşmış olur.
Sesli ve Görüntülü Kaynaklar: İletişim teknolojisinin gelişmesiyle birlikte sesli ve görüntülü kaynaklar da önemli birer bilgi kaynağı olarak kullanılmaya başlamıştır. Her türlü ses bandı, görüntü bandı (video), kompakt disk (CD), CD-ROM, video kompakt disk (VCD) ve dijital video disk (DVD) ile fotoğraflar sesli ve görüntülü kaynaklar arasında yer almaktadır.
İnternet: İnternet, bilgisayarları birbirine bağlayan dünya çapında bir ağ olup bilgisayar ortamında depolanan bilgilere kolaylıkla ulaşma imkânı sunmaktadır. Günümüzde araştırmacıların araştırmalarına başlarken en başta başvurdukları bilgi kaynağı genellikle internet olmaktadır. İnternet sayesinde çok farklı bilgi kaynaklarına, örneğin makalelere, kitaplara, videolara ve fotoğraflara ulaşmak mümkün olmaktadır.
Arama motorları girilen anahtar sözcük veya cümleyi alarak, aranan sözcükleri içeren web sitelerinin bir listesini sunan özel programlardır. Bu şekilde çalışan Google gibi arama motorları çok basit bir kullanıcı ara yüzü içerir ve birtakım uygun algoritma türlerini kullanarak aramaya en iyi uyan karşılıkları gösterir.