Modelleme ve Hipotez
Araştırmacının araştırma tasarımını tamamlaması ve çalışmasına nasıl bir yön vereceğini kararlaştırabilmesi için bir araştırma modeli geliştirmesi gerekir. Model, araştırmanın içerdiği değişkenler arasındaki ilişkiyi temsil eden bir yapıdır. Modeller keşfedici (keşifsel), tanımlayıcı ve nedensel olmak üzere üç grupta ele alınabilir. Keşfedici modeller araştırmada ele alınacak problemi tanımlamak, çeşitli boyutlarıyla ortaya koymak ve nasıl bir araştırma yöntemi benimseneceğini belirlemek amacıyla kullanılır. Tanımlayıcı araştırma modelleri araştırmada ele alınan konuyla ilgili değişkenler arasında sebep -sonuç ilişkileri kurmaksızın değişkenleri doğru şekilde ortaya koyabilmeyi ve bir durumu tanımlayabilmeyi amaçlar. Nedensel modeller ise araştırmada yer alan değişkenler arasında sebep - sonuç ilişkisi kurmak, yani nedenselliği incelemek için kullanılır.
Araştırma modelinin oluşturulması sürecinde, modelde yer alan değişkenlerin tanımlanması gerekir. Değişken, başka faktörlerin etkisiyle veya kendiliğinden zaman içinde farklı değerler alabilen ve ölçülebilir nitelik arz eden her türlü unsurdur. Araştırılan konunun niteliğine ve araştırmanın amacına göre çok farklı değişkenler tanımlanabilir.
Değişkenler kendi aralarında beş gruba ayrılır: Bağımlı değişken, bağımsız değişken, kontrol değişkeni, düzenleyici değişken ve aracı değişken. Bağımlı değişken herhangi bir faktördeki değişime bağlı olarak değişen unsurdur. Bağımsız değişken bağımlı değişkeni etkilediği varsayılan, bağımlı değişkendeki değişimin sebebi olabilen unsurdur. Kontrol değişkeni araştırmacının bağımlı ve bağımsız değişkenler arasındaki ilişkiye etki ettiğinden şüphelendiği değişkendir. Başka bir ifadeyle, araştırmacının etkilerini ortadan kaldırmak veya kontrol etmek istediği değişkendir. Düzenleyici değişken bağımlı ve bağımsız değişken arasındaki ilişkinin gücünü ve yönünü etkileyen değişkendir. Aracı değişken ise bağımlı değişkenle bağımsız değişken arasındaki ilişkiye aracı olan, bir anlamda sebep olan değişkendir.
Araştırmanın modeli belirlendikten, yani ele alınacak temel kavram, olgu ve değişkenler ile bunlar arasındaki genel bağlantılar sınırlandırıldıktan sonra, modelden hareketle oluşturulacak ve sınanacak hipotezlerin oluşturulmasına sıra gelir. Hipotez genel bir ifade ile bir araştırma probleminin çözümü için doğrulanması ya da yanlışlanması gereken önermedir. Hipotez iki veya daha fazla değişken arasındaki ilişkiye dair test edilmemiş bir iddiayı ortaya koyar. Böyle bir iddianın geçerliliği, ampirik araştırmalarla elde edilen verilerin bu hipotezi ne ölçüde desteklediği veya desteklemediği incelenerek bulunur. Bazı araştırmaların hipotezi yoktur. Bu tür araştırmaların amacı derinlemesine bilgi sahibi olunmayan belli bir alanı daha yakından inceleyerek bilgi edinmektir. Hipotez yerine genelde araştırma sorularının yer aldığı keşfedici çalışmalarda bu durum söz konusudur.
Araştırmacı araştırma sorularına bulduğu cevaplar ve ulaştığı bilgiler sayesinde gelecekte spesifik (belirgin, özel) bir hipotez formüle edebilir veya başka bir araştırmada test edilecek bir tahmin geliştirebilir.
Hipotezlerin belirginliği (spesifikliği) çeşitlilik arz eder. Belirginlik açısından hipotezler incelendiğinde, bazılarının nedensel bir etki veya yön belirtmeden iki değişkenin aynı anda değiştiğini öne sürdüğü görülür. Yani bir değişkendeki değişimin, diğerindeki değişimle bağlantılı olduğu söylenir. Bazı hipotezlerde ise değişkenlerden birinin diğerini etkilediği öne sürülmemekle beraber, bu değişkenler arasındaki ilişkinin olumlu mu yoksa olumsuz mu olacağına ilişkin tahmin de yer almaktadır.
Olumlu bir ilişki, söz konusu iki değişkenden biri artarken diğerinin de arttığını, biri azalırken diğerinin de azaldığını ortaya koymaktadır. Bazı hipotezlerde değişkenler arasında olumsuz (negatif) bir ilişki olduğu öne sürülür. Bazı hipotezlerde ise değişkenlerden birinin diğerini etkileyeceği düşüncesi yansıtılmaktadır.
Öne sürülen iddiayı yansıtan hipotezin test edilmesi gerekir. Aslında hipotez testi yaparken iki ayrı hipotez cümleniz olduğunu bilmelisiniz. Bunlardan birincisi sizin tahmininizi yansıtan hipotez ifadesi iken, diğeri bu tahmininizin dışındaki tüm durumları yansıtan ifade olacaktır. Araştırmacının tahminini yansıtan hipotez genelde alternatif hipotez olarak adlandırılırken, bu tahmin dışında kalan muhtemel sonuçlar sıfır hipotezi olarak adlandırılır.
Araştırmacılar bir hipotezi test ederken çoğunlukla aşağıdaki adımları sırasıyla izlerler:
Sıfır hipotezi ve alternatif hipotez geliştirmek: Yukarıda da açıklandığı gibi, araştırmacının beklentisini yansıtan durum alternatif hipotezde, bunun dışındaki durumlar ise sıfır hipotezinde belirtilir. Sıfır hipotezi ve alternatif hipotezler istatistiksel parametrelere dönüştürülürken µ (anakütle ortalaması) ve π (anakütle oranı) kavram ve sembollerinden yararlanılır.
Uygun önem düzeyini seçmek: Sıfır hipotezi ve alternatif hipotez oluşturulduktan sonra, hipotezin kabul veya red kararında ne düzeyde risk olacağı belirlenmelidir. Araştırmayı yapan ve karar verici konumunda bulunacak kişi önem düzeyini de belirlemelidir.
Test istatistiğinin seçimi: Oluşturulan sıfır hipotezinin test edilmesi için test istatistiği seçilmelidir. Hipotezlerde kullanılan parametrelere göre test istatistiği seçilir. Bu işlem yapılırken örneklem hacmi, birden fazla örneklem varsa bunlar arasında bağımlılık olup olmadığı, parametrelerin niteliği vb. unsurlar dikkate alınır.
Karar ölçütünün belirlenmesi: Karar ölçütü, sıfır hipotezinin kabulü veya reddi için test istatistiği ile yapılacak karşılaştırmada kullanılacak değerdir.
Verilerin analiz edilmesi: Örneklemden elde edilen veriler kullanılarak test istatistiğinin gerektirdiği işlemler yapılır. Böylece sıfır hipotezinin kabulü veya reddi için gereken örnek değer bulunur.
Karar verme: Bulunan örnek değeri karar ölçütü ile karşılaştırılır. Buna göre sıfır hipotezinin kabul edileceğine veya reddedileceğine karar verilir. Sıfır hipotezinin reddedilmesiyle sonuçlanan istatistiksel sonuçlar red alanında yer almaktayken, sıfır hipotezinin reddedilmesinde yetersiz kalan sonuçlar kabul alanına düşmektedir.