Bilimsel Düşünmenin Kavram ve Araçları
Bilim üretmek kavramlarla olur ve bilim değerli, yararlı ve önemli bir insani etkinliktir. Bilimin hem pratik hem entelektüel hem de ahlaki değeri vardır. Bilimin pratik değeri, onun gerek bireysel, gerek toplumsal olarak gündelik hayatımızda sağladığı faydalardır. Bilimin hayatı kolaylaştırmada, rahatlık ve konfor sağlamada büyük faydalar sağladığı açıktır.
Bilimin asıl değerini oluşturan şey, insanın bilme isteğini, merakını tatmin etmesi yani entelektüel faydasıdır. Aristoteles’in “insan doğası gereği bilmek isteyen bir canlıdır” sözü bilimin entelektüel değerini göstermesi bakımından önemlidir.
Bilimin diğer bir yararı onun ahlaksal değeri ile ölçülür. Ahlaksal değer derken, daha özel olarak bilimin insana verdiği veya vermesi mümkün olan birtakım karakter özellikleri kastedilmektedir. Örneğin bilim insana kendisinden çıkmayı, öznel olmamayı, nesnel ve eleştirici olmayı, grup çalışmasının değerini öğretir veya öğretebilir. Bilim insana görüşlerini, bu görüşleri ileri sürmeyi mümkün kılan gerekçelerle sunmayı, ulu orta genellemeler yapmamayı öğretir.
Bilimin yukarıda sözü edilen yararlarını sağlayabilmesi için önce onun bilim olarak üretilmesi gerekir. Peki, bilim nasıl yapılır? Bilim nasılüretilir? Tek kelimeyle kavramlarla ve sembollerle veya simgelerle. Bilim sosyal bilimlerde kavramlarla, doğa bilimlerinde ise sembol ve simgelerle üretilmektedir. Ayrıca bilim üretmenin diğer bir yolu da yöntem ve sistem çerçevesinde hareket etmektir. Ulaşılan sonuçların aklın işleyiş (mantık) kurallarıyla uyum içinde yorumlanması gerekir. Bilimsel düşünme belli bir yöntem çerçevesinde yürütülen bir etkinliktir. Bilim üretme sürecinde bir yöntem takip edilir. Bilim rastgele bir etkinlik olmadığı gibi bilimsel düşünme de rastgele bir etkinlik değildir. Bilimsel düşünme karmaşık bir faaliyetler dizisidir ve belli bir sıra düzeni ve hiyerarşisi vardır. Bunları sırasıyla basitten karmaşığa doğru veya temelden tavana doğru şu şekilde sıralayabiliriz; önerme, hipotez, varsayım, ilke, paradigma, teori ve yasa.
Bilimsel kavramlar hem bilimin temel üreticisi olan araştırmaların doğru yapılmasını hem de araştırma sonuçlarının doğru yorumlanması bakımındanönemlidir.Bilim kavramlarla yapılır ve bilim doğrudan olguları ele alır. Dil, tanımlama, betimleme, anlatım ve bildirim aracıdır. Bilim dilden yararlanarak incelediği olguları ve ulaştığı sonuçları saptar. Bilimsel olan konuların doğru bir dille ifade edilmesi gerekir. Bilginin yayılması, eleştiriye konu edilmesi için belli bir dilde ifade edilmesi ve bu dilin de doğru kullanılması gerekir. Burada bilim yaparken sık olarak kullanılan kavramlar üzerinde durulacaktır.
Bilimsel düşünmede mantığın ilkelerinden yararlanmak her şeyden önce doğru biçimde düşünmek açısından zorunludur. Bilim anlamsız bir uğraş değildir. Bir yöntem ve mantık çerçevesinde yürütülen bir etkinliktir. Mantıksız hipotez veya önermeler kurup bunları test etmek büyük zaman ve maliyet kaybına neden olacağı için bilim üretme sürecinin başlangıcında mantık ilkelerine uygun önerme veya hipotezlerden yola çıkmak gerekir. Bunun için Aristo’dan beri bilinen bazı mantık yasalarına uygun davranmak bilimsel yöntem bakımından zorunludur. Bilim üretme sürecinde yararlanabileceğimiz dört mantıksal ilke vardır, bunlar; özdeşlik (aynılık) ilkesi, çelişmezlik ilkelesi, üçüncü halin olanaksızlığı ilkesi ve yeter neden ilkesidir.