Siyasi Partiler ve Seçimler

Siyasi Partiler

Siyasi Partilerin Tanımı ve Doğuşu

“Parti” kelimesi Latince “pars”tan (parça, kısım, taraf) türetilmiştir. Türkçeye Fransızcadan geçen parti kelimesinin Osmanlı Türkçesindeki karşılığı “fırka” veya “hizip”tir. Kelime anlamı parça, taraf, kısım olmasından dolayı siyasi parti deyince aklımıza “siyasi grup”, “taraf” olan “siyasi parça” gelir. Siyasi partiler ilk olarak İngiltere ve Amerika Birleşik Devletleri meclislerinde meclis içindeki gruplaşmalar şeklinde ortaya çıkmıştır. 17. Yüzyılda İngiltere’de kralın ve Anglikan Kilisesi’nin haklarını savunan muhafazakâr Tory (Tories) grubu ile parlamentonun desteği ile hükümetin kurulmasını savunan liberal Whigs grubu daha sonra Muhafazakâr ve İşçi Partisi’ne dönüşmüştür. Amerika Birleşik Devletleri’nde ise federalistler ve antifederalistler şeklinde ortaya çıkan gruplar Cumhuriyetçiler ve Demokratlar olarak siyasi partilere dönüşmüşlerdir. Kıta Avrupası’nda siyasi partilerin yaygınlaşması, 19. Yüzyıldaki gelişmelerle birlikte oy hakkının tabana yayılması ve parlamentoların yetkilerinin artmasıyla mümkün olmuştur. Daha sonra da demokrasinin gelişmesi ile birlikte siyasi partiler bütün dünyada yaygınlaşmış ve vazgeçilmez hale gelmiştir. Siyasi partiyi bir siyasal sistemde iktidar yetkilerini kullanan ya da iktidarı ele geçirmek, paylaşmak ve etkilemek amacıyla belli bir program çerçevesinde bir araya gelen bireylerin oluşturduğu bir siyasal örgüt olarak tanımlamak mümkündür. İktidara ulaşmanın yolu kural olarak seçim kazanmak veya seçime girmek gibi görünse de tarihsel süreçte şiddet ve devrim yoluyla iktidarı ele geçirmeyi hedefleyen partiler de olmuştur. Bu nedenle iktidarı ele geçirme amacına yönelik gizli olarak çalışan bu örgütler de parti olarak tanımlanmaktadır.

Siyasi Parti Tipolojileri

Siyasi parti literatüründe tarihsel ve toplumsal koşulların değişimine paralel olarak partileri değişik özellikleri ile açıklamaya yönelik, farklı kriterlere göre farklı tipolojiler geliştirilmiştir. Bu tipolojilerin sabit ve verili olmadığı akılda tutulmak şartıyla konunun anlaşılması açısından bu sınıflandırmalar oldukça önemlidir. Literatürde bu tipolojiler, örgütsel, işlevselci, sosyolojik olmak üzere üç kategoride değerlendirilmektedir.

Siyasi Partilerin Fonksiyonları ve İşlevleri

• Çıkarların birleştirilmesi ve iletilmesi
• Siyasal sosyalleştirme
• Oyların mobilize edilmesi
• Vatandaşların siyasal sisteme entegrasyonu
• Hükümet etme
• Muhalefet etme
• Lider yetiştirme

Parti Sistemleri

Siyasi partilerin siyasal sistem içerisindeki yerini, gelişim ve dönüşümünü iyi anlamak için klasik anlamda parti sistemlerinin üzerinde durmak gerekir. Parti sistemleri siyasal alana etki eden partilerin sayısına ve hem ideolojik hem de örgütsel olarak bir sistem içindeki parti tiplerine göre değişkenlik gösterir. Genel anlamıyla parti sistemi, mevcut siyasi partilerin birbirleri ve toplumla etkileşimleri ve ilişkileri sonucunda ortaya çıkan siyasi yapıya verilen isimdir. Partiler arasındaki rekabet ve işbirliği olasılıkları ve ilişkilerin sert veya yumuşaklığı sistemin genel karakterini belirler. Parti rekabeti, partilerin birbirleriyle yasama organındaki temsil oranı için yarışmasını ifade eder. İşbirliği ise, partilerin yasama organında temsil hakkı kazandıktan sonraki karşılıklı eylem ve tutumlarını gösterir. Parti sayısını esas alan sistem sınıflandırmasının yanı sıra partiler arasındaki ideolojik mesafeyi kriter olarak ortaya koyan görüşlerin de var olduğunu zikretmek gerekir.

Siyaset bilimciler genellikle dört parti sisteminin olduğundan bahseder. Bunları şu şekilde sıralayabiliriz:

• Tek Partili Sistemler
• Hakim-Hegemonyacı Parti Sistemleri
• İki Partili Sistemler
• Çok Partili Sistemler

Seçimler

Seçim, bir seçmenler heyetinin, yani seçimde oy kullanma hakkına sahip olanların kendileri adına hareket edecek veya onları yine seçimle oluşacak bir mecliste temsil edecek görevlileri belirlemeleri mekanizması/sürecidir.

Temsili demokrasi rejimi halka ait olan iktidarın, halk adına, halkın seçtiği ve halka karşı sorumlu temsilciler aracılığıyla kullanılması şeklinde tanımlanmaktadır. Tarihsel süreç içerisinde farklı temsil modelleri ortaya çıkmıştır. Bunları şu şekilde sıralamak mümkündür:

• Vesayet/mütevelli modeli
• Delegasyon modeli
• Vekâlet modeli
• Benzerlik modeli

Seçim Sistemleri

• Çoğunlukçu Sistem
• Nispi Temsil Sistemi
• Karma Seçim Sistemi

Seçmen Davranışını ve Parti Tercihini Etkileyen Faktörler

Bireyler her türlü konuda doğal olarak içerisinde bulundukları koşullara göre karar vermektedirler. Dolayısıyla seçmenlerin oy verme davranışları da çeşitli faktörlere göre belirlenir.

Gelir düzeyi, Eğitim, Meslek, Cinsiyet, Yaş, Kimlik, Yerleşim yeri, Kültürel faktörler, Psikolojik faktörler

Kişisel veya mikro tercihleri bir yana bırakılırsa bireylerin parti tercihlerini belirleyen faktörler şu şekilde sıralanabilir:

Sınıfsal faktörler, Demografik faktörler, Kültürel faktörler, Bölgesel faktörler, Grup dinamikleri, Çapraz etkiler altında siyasi tercihler