Fetret Devri (1092 -1105)

Sultan Berkyaruk Dönemi (1092- 1104)

Sultan Alparslan’ın ölümü üzerine toplanan devlet adamları ve kumandanlar sultanın 1066 yılında düzenlediği törende Melikşah’ı veliaht ilân etmesini de göz önünde bulundurarak 24 Kasım 1072 Melikşah’ı sultan ilân ettiler. Yediği bir av etinden dolayı hastalanıp ateşli hummaya yakalandığı ve nihayetinde öldüğü 19 Kasım 1092 tarihine kadar devleti başarı ile yönetti. Büyük Selçuklu Devleti hükümdarı Sultan Melikşah'ın bu ani ölümü, devlet içerisindeki siyasi bütünlüğün bozulmasına ve oğullarının idareyi ele geçirmek için uzun süre taht mücadelesine girişmesine sebebiyet verdi. Melişah’tan sonra Selçuklu Devleti idaresini ele alan Berkyaruk, bu uğurda başta beş yaşındaki oğlu Şehzade Mahmud’u tahta geçirmek isteyen Terken Hatun ve amcası Tâcüddevle Tutuş ile mücadele etmek zorunda kaldı. Nihayetinde 1094 senesinde önce Terken Hatun ardından Şehzade Mahmud’un ve 1095 senesinde de Tâcüddevle Tutuş’un ölümü ile Berkyaruk’un saltanatı önündeki ilk engel kalkmış oldu. Bir müddet devletin siyasi bütünlüğünü sağlamak ile meşgul olan Berkyaruk, kısa zaman sonra kardeşi Muhammed Tapar’ın isyanı ile meşgul olmak zorunda kaldı. Sultan Berkyaruk ve kardeşi Muhammed Tapar birincisi Sefîdrûd’da (15 Mayıs 1100), ikinicisi Hemedan’da (5 Nisan 1001), üçüncüsü Rûzrâver’de (1102), dördüncüsü Rey civarında (Mart 1102) ve beşincisi Hoy civarında (19 Mart 1103) olmak üzere beş defa savaş meydanında karşı karşıya geldiler. Yalnızca ilkini Muhammed Tapar'ın kazandığı bu beş mücadeleler, Ocak 1104 yılında yapılan anlaşma ile son buldu. bu anlaşmaya göre ülke resmen ikiye bölünmüş oldu.

İktidarı önünde engel teşkil eden tüm olayları çözüme kavuşturan Sultan Berkyaruk, Haçlı meselesine yöneldi. Bu bağlamda siyasi bütünlüğü bozulup yöneticisiz kalan Harran şehrini ele geçirmek için harekete geçen Urfa Kontu Baudouin du Bourg Mardin Artuklu Emîri Sökmen ve Musul H âkimi Çökürmüş tarafından 7 Mayıs 1104 de Harran Savaşı ile yenilgiye uğrattıldı. Bu bağlamda 1104 yılında Harran’da elde edilen başarı Emîr Çökürmüş için moral kaynağı oldu ve Çökürmüş Urfa’yı ele geçirmek için harekete geçti. 19 Mayıs- 22 Haziran 1104 de yapılan I. Urfa Kuşatması ne yazık ki umulan başarıyı getirmedi.

Sultan Berkyaruk’u meşgul eden bir diğer husus ise Bâtınîler idi. Cennet vaad ederek esrar içirdiği adamlarını vereceği tüm emirlere hazır hâle getiren Hasan Sabbâh, bu adamları Melikşah’ın ölümünün ardından yaşanan taht mücadeleleri esnasında daha aktif hâlde kullanmaya başladı. Bu durumun önüne geçmek isteyen Sultan Berkyaruk Haziran 1101 tarihinde Bâtınîlere karşı harekete geçti. Bizzat kendisinin de katıldığı bir birlik Bâtınîlerden 300 kişiyi katletti. Bu Bâtınî grubun lideri olduğu söylenen Emîr Muhammed Düşmenziyâr ise yakalanarak öldürüldü. Bâtınîlerin malları ve ağırlıkları yağmalandı. Emîr Bozkuş 1101 yılında büyük bir ordu ile İsmâilîlerin yaşadığı Kûhistan’a doğru hareket etti. Şehri tahrip ve yağma eden Selçuklu ordusu çok sayıda Bâtınî’yi öldürdü. Bir sonraki hedef Bâtınî idaresinde olan Tabes Kalesi oldu. Kuşatarak surlarını yıkılan kale ele geçirilmek üzereyken Bâtınîlerden gelen yüksek miktarlı teklif sonucu kaldırıldı ve ordu geri döndü. Emîr Çavlı 1101 yılında Fars ve Huzistan bölgelerinde yaklaşık 300 Bâtınîyi kılıçtan geçirdi. Ayrıca 1103- 1104 yılında Bâtınîlerin elindeki Tabes Kalesi'ne ikinci bir sefer düzenleyen Emîr Bozkuş, kaleyi ve çevredeki köyleri tahrip edip Bâtınîlerin bir kısmını öldürüp, bir kısmını esir aldıktan sonra Horasan Meliki Sencer’in bu Bâtınîlere emân vermesi üzerine geri döndü. Böylece Berkyaruk döneminde Bâtınîlere karşı başarılı mücadeleler verilmiş oldu.

Böylece ülke de uzun süredir süregelen sorunları çözüp sulh ortamını temin eden Berkyaruk, ansızın vereme yakalanarak 22 Aralık 1104 yılında öldü. Yerine beş yaşındaki oğlu Melikşah’ı veliaht, Emîr Ayaz’ı ona atabeg tayin eden Berkyaruk’un bu ani ölümü, devleti yeniden karmaşaya sürükledi. Melikşah babasının ölümünün ardından 12 Ocak 1105 tarihinde halife tarafından sultan ilân edildi. Ancak bu durumu kabul etmeyen Muhammed Tapar’ın Bağdat’a ulaşması üzerine 13 Şubat 1105 tarihinde Büyük Selçuklu sultanı ilan edildi.

Sultan Berkyaruk'un Ölümünün Ardından Selçuklu Devleti’nin Siyasi Vaziyeti (1104 -1105)

Babası Sultan Melikşah, annesi Tâceddin Seferiyye Hatun adlı bir cariye olan Muhammed Tapar, 21 Ocak 1082 tarihinde doğdu. Babası Melikşah 1092 yılında öldüğünde hayatta olan dört oğlundan biri Muhammed Tapar’dı. Ağabeyi Berkyaruk tarafından Gence melikliğine getirilen Muhammed Tapar Gence de bulunduğu esnada başta Berkyaruk’un azlettiği Vezir Müeyyidülmülk olmak üzere yanındaki emîrlerin yönlendirmesiyle Emîr Kutluğ Tegin’i öldürerek ağabeyine isyan etti. Nihayetinde aralarında gerçekleşen beş mücadele sonrası Ocak 1104 yılında yapılan anlaşma ile ülke iki kardeş arasında bölünmüş oldu. Uzun süreli saltanat mücadeleleri böylece son bulmuş olsa da Berkyaruk'un 22 Aralık 1104 tarihli ani ölümü, devleti yeniden karmaşaya sürükledi. Berkyaruk’tan sonra 12 Ocak 1105 tarihinde oğlu Melikşah halife tarafından “Celâlüddevle” lakabıyla sultan ilan edildiyse de bu durumu kabul etmeyen Muhammed Tapar’ın Bağdat’a ulaşması üzerine Tapar 13 Şubat 1105 tarihinde Büyük Selçuklu sultanı ilan edildi.