Atabeylikler (Şam - Musul - Azerbaycan)

Giriş

Selçuklular Ortaçağ Türk tarihinin en önemli dönemini temsil etmektedirler. Horasan, Irak, Kirman, Suriye/Filistin ve Anadolu’da doğrudan Selçuklu ailesine mensup devletler/meliklikler teşkil edilirken İran, Azerbaycan, Irak ve Suriye sahasında ise Selçuklu Devletlerine hizmet etmiş devlet adamları tarafından atabeylik olarak isimlendirilen bazı devletler kurulmuştur. Özellikle Suriye’de Tuğteginliler/Böriler ve Zengilerin Haçlılar karşısında verdikleri mücadele bu devletlerin için çıkan Eyyübiler ve Memlüklülere ilham kaynağı olmuştur.

Selçuklu Devletlerinde Atabeylik Kurumu

Atabeylik Teşkilatı

Türkçe “ata” ve “bey” kelimelerinin terkibi ile oluşan bu kelimenin Büyük Selçuklu Devleti’nden önceki Türk veya Türk-İslam Devletlerinde kullanıldığına dair her hangi bir kayıt bulunmamaktadır. İlk olarak Selçuklu Devleti’nin muktedir veziri Nizamülmülk tarafından kullanılan bu unvan daha sonra Selçuklu tarihinin ve Türk-İslam tarihinin mahiyetini belirleyecek bir hüviyet kazanmıştır. Kendi çıkarları için atabeyleri oldukları Selçuklu meliklerini siyaset ve savaş sahnesine süren bu devlet adamları daha sonra doğrudan istiklallerini ilan etmiş ve bağımsız bir hüviyet kazanmışlardır.

Dimaşk/Şam Atabeyliği Tuğteginliler/Böriler

Kuruluş ve Gelişme Dönemi

Şam/Dimaşk Atabeyliği Tuğteginliler/Böriler Biladü’ş-Şam’ın merkezi Dimaşk merkez olmak üzere Hama, Hıms, Banyas, Efamiye, Serhad ve Tedmür/Palmira şehirlerine hâkim olan bir Selçuklu Devletidir. Suriye Selçuklu Meliki Tacüddevle Tutuş’un ölümünden sonra oğlu Dukak’ın atabeyi olan Zahireddin Tuğtegin tarafından 1095 tarihinde atabeyi olduğu Dukak’ı Şam/Dimaşk’ta Suriye Selçuklu meliki olarak ilan ettikten sonra Dimaşk Melikliği’nini idaresini de ele aldı. Haçlı devletleri, Musul Atabeyliği, Halep Selçuklu Melikliği ve Doğu Anadolu beylikleri ile ilişkileri nedeniyle siyaset sahnesinde yer alan tuğteginliler, atabey zahireddin Tuğtegin, Tacülmülk Böri, Şemsülmülk İsmail ve Şehabeddin Mahmud dönemlerinde atabeylik kuruluş ve gelişme dönemini yaşarken adı geçen devletlere özellikle Musul atabeyi İmadeddin Zengi’ye karşı toprakları korundu.

Yıkılış Dönemi

Atabey Mahmud’un suikast ile öldürülmesinden sonra Baalbek valisi olan kardeşi Cemaleddin Muhammed, İsfehsalar Muineddin Üner tarafından acilen Dimaşk’a getirilerek atabeylik tahtına oturtuldu. Musul Atabeyi İmadeddin Zengi ve Halep Atabeyi Nureddin Mahmud tarafından sıkıştırılan Dimaşk Atabeyliği Nureddin Mahmud, Haçlılar karşısında vermek istediği mücadelede Dimaşk’ı ve Tuğteginlileri bir engel olarak gördüğü için 1154 tarihinde Dimaşk’a girerek bu şehri hâkimiyeti altına aldı. Son Dimaşk atabeyi Abak ise Bağdad’a giderek 1169 tarihindeki ölümüne kadar burada yaşadı. Yaklaşık 50 yıl Dimaşk ve çevresine hâkim olan Tuğteginliler/Böriler Atabeyliği böylece yıkılmış oldu

Musul Atabeyliği Zengiler

Kuruluş ve Gelişme Dönemi

Artuklulardan Halep ve civarını ilhak eden İmadeddin Zengi daha sonra Dimaşk Atabeyliği’ne ait şehir ve kaleleri ele geçirmek istemişti. Fakat Dimaşk’ı bir türlü ele geçiremediği için bu konuda başarısız olmuştur. Selçuklu taht mücadelelerine de müdahil olan İmadeddin Zengi, Irak Selçuklularının ve Türkmenlerin desteği sayesinde 1144 yılında Haçlıların Orta Doğu’da kurdukları ilk devlet olan Urfa Haçlı Kontluğu’nu yıkarak İkinci Haçlı Seferi’nin başlamasına neden olmuştur. Atabey İmadeddin Zengi’nin ölümünden sonra Musul’da büyük oğlu Seyfeddin Gazi, Halep’te ise Nureddin Mahmud idareyi ele aldılar. Mısır Valisi Selahaddin Eyyübi’nin Dimaşk, Hama Humus, Rakka ve bazı yerleri ele geçirmesine karşı giriştiği mücadelede başarısız olan II. Seyfeddin Gazi, Selahaddin ile antlaşma yaptı ve 1180 tarihindeki ölümüne kadar bu antlaşmaya sadık kaldı.

Yıkılış Dönemi

el-Cezire Eyyübi hâkimi Melik Eşref’in desteği ile Bedreddin Lülü, Musul ve çevresindeki yerleri geri aldı. Bedreddin Lülü, 1233 yılında atabeyi olduğu Nasıreddin Mahmud’u öldürerek Musul Zengi Atabeyliği’ni yıktı. Bedreddin Lülü Eyyubilerden aldığı yardımlar sayesinde durumu kuvvetlendirirken Musul ve çevresi bu kuşatmalar nedeniyle iktisadi ve içtimai olarak zayıfladı.

Azerbaycan Atabeyliği İldenizliler

Kuruluş ve Gelişme Dönemi

Tebriz merkezli Azerbaycan bölgesini hâkimiyeti altına alan Azerbaycan Atabeyleri İldenizlilerin kökeni Kıpçak Tüklerine dayanmaktadır. Irak Selçuklu Veziri Kemaleddin Sümeyremi’nin gulamı olan Şemseddin İldeniz, Irak Selçuklu Sultanı Arslanşah’ın atabeyi ve devletin gerçek iktidar sahibi oldu. Sultan Mesud döneminde yıldızı parlayan İldeniz, Azerbaycan’da Atabeg Karasungur, Çavlı Candar, Hacib Abdurrahman Toganyürek’in valiliklerinden sonra en önemli siyasi unsur hâline gelen Şemseddin İldeniz, Sultan Mesud, Muhammed ve Süleymanşah dönemlerinde gücünü ve hâkimiyet alanını artırdı. Şemseddin İldeniz, Şemseddin İldeniz, Güney Kafkasya sorunun olan Gürcüler ile de mücadele etmiş ve 1163 ve 1175 yıllarında Gürcü Kralı III. Bagrat karşısında başarılar elde etmiştir. 1176 yılında vefat eden Şemseddin İldeniz’in yerine oğlu Cihan Pehlivan, onun da 1186 yılında vefat etmesi üzerine yerine kardeşi Kızıl Arslan Osman geçti . İnanç Hatun tarafından zehirlenerek Kasım 1191 tarihinde öldürüldü.

Yıkılış Dönemi

Kızıl Arslan Osman’ın ölümünden sonra atabey olan Nusreteddin Ebu Bekr döneminde atabeylik yıkılma sürecine girdi. Harezmşahlıların baskıları sonucunda zayıflayan atabeylik, 1211 yılında Muzaffereddin Özbek zamanda iyice zayıfladı, 1220 yılında Moğol saldırıları ve 1225 yılındaki Harezmşahlı baskıları sonucu Atabey Özbek’in ölmesi üzerine Azerbaycan İldenizli Atabeyliği yıkılmış oldu.