Kirman Selçukluları

Dandanakan Savaşı’ndan sonra Selçuklu toprakları eski Türk geleneği olan ülüş sistemine göre Selçuklu Hanedanı arasında paylaştırılarak yönetilmeye başlandı. Bu paylaşımda henüz ele geçirilmemiş olan Kirman bölgesi Melik Kavurd’un payına düştü. O bu bölgeyi önce ilhak ederek Selçuklu Devleti’nin bir parçası hâline getirdi.

Kirman Selçuklu Melikliği'nin Kuruluşu ve İmadüddevle Kara Arslan Kavurd Dönemi

Dandanakan Savaşı’ndan sonra Gazneli hâkimiyetindeki Kuhistan, Tabes, Kain ve Büveyhi hâkimiyetindeki Kirman’ı ilhak etme görevi Kavurd’a verildi. 1042 yılında Kirman’a gelen Kavurd 1048 yılında Kuzey Kirman’ın merkezi Berdesir’i 1050 yılında ise Güney Kirman’ın merkezi Ciruft’u hâkimiyeti altına aldı. 1053- 1062 yılları arasında ise Umman’a hâkim olan Kavurd, 1059 tarihinde Selçuklu isyanlarını bastırmakla görevlendirildi. 1063 yılında ise Büyük Selçuklu sultanı olmak için faaliyetlere başlayarak önce Fars bölgesini hâkimiyeti altına alarak Sultan Alp Arslan isyan etti. Fakat Sultan Alp Arslan tarafından affedilen Kavurd onun ölümünden sonra yine Büyük Selçuklu sultanı olmak için harekete geçti. 1073 yılında giriştiği bu hareket sonucunda Nizamülmülk tarafından öldürülmek suretiyle siyaset sahnesinden çekildi.

Büyük Selçuklu Hâkimiyetinde Kirman Selçuklu Melikliği

Kavurd’un ölümüyle beraber Kirman Selçuklu Melikliği önce Büyük Selçuklu daha sonra ise Irak Selçuklu Devleti’ne bağlı kalmak zorunda kaldı. Kavurd’un ölümünden sonra tahta çıkarılan oğlu Kirmanşah yaklaşık 1 yıl tahta kaldı ve siyasi olarak bir varlık gösteremedi.

Kirmanşah’tan sonra Kirman Selçuklu Melikliği tahtına Kavurd’un en küçük oğullarından Hüseyin geçirildi. Çok küçük yaşta olmasından dolayı ağabeyi Sultanşah tarafından tahtan indirildi.

1185 tarihinde hayatını kaybetti. Sultanşah’ın vefatı üzerine kardeşi Turanşah Kirman Selçuklu meliki olmuştur. Fars’taki karışıklıklar üzerine buranın hâkimiyeti için Büyük Selçuklu Devleti ile mücadeleye girişmiş ve başarılı olmuştur.

Turanşah’ın vefatından İranşah, Kirman Selçuklu meliki oldu. Fars bölgesi hâkimiyeti için Büyük Selçuklu Devleti ile mücadele etmiş ve başarılı olmuştur. Batınilik’e meylederek Sünnileri takibata uğratmış ve bu nedenle devlet ve din adamlarının birleşmesi neticesinde hakkında ölüm fetvası hazırlanmıştır. 1101 tarihinde öldürüldü.

İranşah’ın baskısından kurtulmak için kendini gizleyen I. Arslanşah, onun ölümü üzerine tahta oturmuştur. Öncelikle Umman’a bir sefer düzenleyerek burayı tekrar h âkimiyet altına almış Şabankare emirleri ile ittifak yaparak Fars bölgesini Büyük Selçuklu Devleti ile mücadele vererek buraya da hâkim olmuştur.

Irak Selçuklu Hâkimiyetinde Kirman Selçuklu Melikliği

Kirman Selçuklu tahtını ele geçiren Melik I. Muhammed, taht müddedilerini bertaraf ettikten sonra melikliğini sağlama almak amacıyla Fars’taki Salgurlu Atabeylliği ile müttefik olmuştur. Umman’ı hâkimiyet altına alan I. Muhammed kardeşi Selçukşah’ın isyanını engellemek amacıyla çok mücadele etmiştir. Sultan Sencer’in Oğuzlar tarafından esir edilmesinden sonra Irak Selçuklu Devleti’ne bağlı kalmıştır. 1156 yılında hayatını kaybetmiştir. Melik I. Muhammed öldükten hemen sonra oğlu Tuğrulşah, öncelikle kardeşi Mahmudşah ve amcası Selçukşah’ı siyaset sahnesinden uzaklaştırmıştır. Kirman Selçuklu atabeylerin meliklik siyasetine nüfuzları bu dönemde başlamıştır.

Özellikle geri bıraktığı 4 oğlu atabeylerin elinde adeta oyuncağa dönüşmüşlerdir. Tuğrulşah’ın ölmesi üzerine Atabey Müeyyededdin Reyhan, Tuğrulşah’ın üçüncü oğlu olan Behramşah’ı Kirman Selçuklu Melikliği tahtına çıkardı. Diğer oğulları ise meliklik tahtını ele geçirmek mücadeleye başladılar.

Özellikle büyük ağabeyi Arslanşah Salgurlu ve Selçuklu yardımı alarak 1170 tarihinde Berdesir’e gelerek Behramşah’ı tahttan indirmiştir. II. Arslanşah’ın Kirman Selçuklu Melikliği tahtına oturmasında sonra Ciruft’ta muhaliflerini bertaraf etmek isterken sıcak hava nedeniyle ordusunu veba hastalığı nedeniyle kaybedince Horasan’dan yardım alan Behramşah, Berdesir’i ele geçirerek onu bertaraf etmiştir. Behramşah’ın Kirman’a hâkim olmasından sonra Irak Selçuklularından yardım alan Arslanşah Berdesir’deki Behramşah’ı kuşatarak ülkenin ikiye bölünmesine sebep oldu. Atabey Kutbeddin Muhammed’in II. Arslanşah tarafından Behramşah tarafına geçmesi üzerine 1176 tarihinde Behramşah, Berdesir’i ele geçirerek Kirman meliki oldu. Behramşah’ın ölümü üzenine Atabey Kutbeddin Muhammed Behramşah’ın 7 yaşındaki oğlu II. Muhammedşah’ı Ağustos 1175 tarihinde Kirman Selçuklu Melikliği tahtına oturttu. Fakat ülkeye hâkim olamadan aynı yıl melikliği son buldu. Yezd Atabeyi Rükneddin Sam ile beraber Kirman üzerine yürüyen II. Arslanşah. Daha sonra Berdesir’i ele geçiren II. Arslanşah devlet adamları ve kardeşi Turanşah’ın isyanı sonucu 1177’de Ciruft Savaşı’nda aldığı yara sonucunda hayatını kaybetti.

Kirman Selçuklu Melikliği'nin Yıkılışı

Kirman’daki bu siyasi bunalım esnasında Horasan’daki Oğuzlar Kirman’a girerek önce Kubanan, daha sonra ise Ciruft, Nesa ve Nermaşir’i yağmalayarak Kirman’a sahip olmaya başladılar Kutbeddin Muhammed’in onlarla anlaşmasından sonra bile rahat durmayan Oğuzlar, 1183 yılında II. Turanşah’ın ölümünden sonra daha rahat hareket etmeye başladılar. II. Turanşah’ın ölümünden sonra yeğeni II. Muhammedşah’ı ikinci defa Kirman Selçuklu Melikliği tahtına oturttu. Tahtı için tehlikeli gördüğü devlet adamlarını ortadan kaldırdıktan sonra Oğuz başbuğu Melik Dinar’ın Kirman’a gelmesi üzerine Berdesir’i terk eden II. Muhammedşah bir daha melikliğine kavuşamadı. Melik Dinar, Oğuzların çağırısı, Kirman valilerinden gelen talep ve Kirman’ın içinde bulunduğu bu siyasi bunalım döneminde Kirman’a gelerek önce Oğuzlar ile birleşti. Daha sonra ise kendine tabi olan Kirman Selçuklu devlet adamları sayesinde gücünü iyice arttırarak Berdesir ve Kirman’ın geneline hâkim olarak 1189 yılında Kirman Selçuklu Melikliği’ni tarihe mal ederken Kirman’da bir Oğuz Devleti kurdu.