Bankalarda Bilanço Dışı İşlemler ve Riskler

Ülkemizde bankalar, bilanço, bilanço dışı işlemler, gelir tablosu ve diğer dönemsel mali tablo unsurlarını bahis konusu düzenlemeler uyarınca hazırlamaktadır. BDDK düzenlemelerine göre, bankaların finansal tabloları: bilanço (bilanço dışı hesaplarla birlikte), gelir tablosu (kâr ve zarar cetveli), özkaynak değişim tablosu ve nakit akış tablosu ile kâr dağıtım tablosundan oluşmaktadır.

BDDK düzenlemelerine göre, bilanço dışı hesaplar, bankanın aktif ve pasifini işlem tarihinde ilgilendirmeyen, müşterilere sağlanan gayri nakd îkrediler ile ileride borç veya alacak doğuracak hak ve yükümlülükleri, fer’i zilyetlik altındaki değerleri ve muhasebe disiplini altında takip edilmek istenen bilgileri izlemek amacıyla kullanılan bilanço dışı hesapları ifade eder. Bilanço dışı hesapların bakiyeleri, gerçek aktif ve pasif değer niteliği taşımadığından, bu gruptaki hesaplar bilanço ve gelir tablosu hesapları ile karşılaştırılmaz.

Bankaların gerçekleştirdikleri bilanço dışı işlemleri, gayrinakdi krediler ve yükümlülükler ile taahhütler şeklinde iki ana başlıkta özetlemek mümkündür. Ayrıca daha çok istatistiki bir kalem olan emanet ve rehinli kıymetler şeklinde üçüncü bir nazım hesap sınıfı daha bulunmaktadır.

Bankaların kullandırmış olduğu birer gayrinakdi kredi olan teminat mektupları, akreditifler, kefaletler veya garantiler, müşterilerin üstlendiği herhangi bir edimin veya hizmetin sözleşildiği gibi yerine getirileceğinin banka tarafından maddi olarak güvence altına alınmasıdır. Gayrinakdi olarak da kullandırılsa bir banka tarafından açılan bu tür kredilerde karşı taraf kredi riski bulunmaktadır.

BDDK tarafından çıkarılan ve bankaların uymak zorunda olduğu THP’ye göre, taahhütler, genel olarak cayılamaz ve cayılabilir olmak üzere iki alt kırılıma ayrılmaktadır. Gayrinakdi kredi işlemlerinde olduğu gibi, taahhütlerde de temel olarak karşı taraftan kaynaklanan bir kredi riski kısmen ve belirli koşullara bağlı olarak bankaca üstlenilmiştir.

Türev ürün, değeri temel bir mal veya varlığın değerine bağlı olan bir çeşit finansal araç olarak tanımlanmaktadır. Genel olarak türev ürünler, forward, futures, opsiyon, swap ve yapılandırılmış ürünler şeklinde gerçekleştirilmektedir. Sıklıkla türev ürünlere konu işlemler, aktif alım satıma konu temel varlıkların fiyatlarından oluşur. Finansal türev ürünler, ileri tarihli teslimi veya ödemeyi belirli koşullarla bugünden şart koştuğu için vadeli işlemler adı ile de anılmaktadır.

Türev işlemler, başta futures işlemleri olmak üzere, düzenli piyasalarda veya vadeli işlem borsalarında işlem gören finansal araçlar ile tezgâh üstü denilen ve organize piyasalarda gerçekleşmeyen swap ve forward gibi işlemler olarak iki şekilde yapılabilmektedir. Tezgâh üstü işlemler, çoğunlukla finansal kuruluşlar arasında veya finansal kuruluşlar ile müşterileri arasında yapıldığından düzenli piyasalarda gerçekleştirilen işlemlerden çok daha büyük hacme ulaşmaktadır.

Genel olarak finansal türev işlemler, spekülasyon (yatırım pozisyonu alma), hedge (riskten korunma), risk yönetimi, maliyet azaltma, kazanç sağlama (arbitraj), daha fazla kaldıraç kullanma, küresel piyasalarla bütünleşme, yeni ve etkili müşterileri kazanma saikleriyle yapılabilmektedir.

Forward, nispeten en basit türev ürün olarak nitelendirilmektedir. Bir varlığı, gelecekte belli bir gün yine belirli bir fiyattan alım veya satım sözleşmesi olarak kabul edilmektedir. Organize piyasalarda işlem gören standart birer vadeli işlem sözleşmeleri olan futures işlemler aslında özellikli, merkezi takasa konu olan ve tek tipleştirilmiş forward sözleşmelerdir.Opsiyon sözleşmeleri, bir tarafın karşı taraftan belirlenmiş koşullar altında ve bir vade içerisinde bir varlık satmak ya da ondan bir varlık satın almak hakkını düzenleyen akitlerdir. Swap sözleşmeleri, tarafların faiz ya da döviz gibi varlıkların gelir akımlarını gelecekte belli bir tarihte değiştirme konusunda anlaştığı akitlerdir. Diğer finansal türev ürünlerde olduğu gibi swap işlemlerinde de karşı taraftan kaynaklanan kredi riski ve ile ani kur, faiz ve fiyat değişimlerinden kaynaklanan piyasa riski bahis konusu olabilmektedir.