Serbest Zaman Sosyolojisi

Sosyoloji: Pek çok farklı tanıma sahip olmakla birlikte en genel anlamda sosyoloji, birey ve toplumun birlikte yaşama deneyimini ve etkileşimini inceleyen bilimdir.

Serbest zaman sosyolojisi: Serbest zaman kavramını sosyoloji ile ilişkilendirerek toplumsal davranışların nedeni ve serbest zamana ilişkin soruların cevabını sosyolojik bakış açısı ile bulmaya çalışmaktadır.

Sosyolojik Bakış Açısı ve Serbest Zaman

Sahip olduğumuz kültürel özelliklerimizin serbest zaman tercihlerimizi etkilediği gibi, sosyoloji de sosyal dünyanın yaşamdaki tüm seçimlerimizde bizi yönlendirdiğini öğretmektedir. Sosyolojinin temelinde sosyolojik bakış açısı denilen özel bir bakış açısı bulunmaktadır.

Sosyolojik Bakış Açısı: Dünyayı yorumlarken kendi kişisel deneyimlerimize göre değil, sosyolojinin bulguları ışığında daha genel değerlendirmelerde bulunmakla ilgilidir.

Serbest Zaman Deneyimi

Modernleşme, Aile ve Serbest Zaman

Geleneksel toplumlar ile modern toplumların en belirgin özelliklerinden birisi bireylerin zaman anlayışındaki farklılıktır. Geleneksel toplumlarda bireyin günlük zaman dilimi günümüz modern toplumlarındaki gibi “iş (çalışma) için ayrılan zaman” ya da “serbest zaman” olarak ayrılmamıştır. Modernleşme ile birlikte bu ayrımlar artmaya başlamış, serbest zaman çalışma zamanından ayrılmış, mekan ev yaşamının dışına taşınmıştır.

Serbest Zaman ve Sosyal Sınıf

Sosyal sınıf: İnsanların ekonomi, politika ve sosyokültürel statüye bağlı olarak hiyerarşik sosyal kategorilere (alt, orta ve üst) ayrıldığı bir grup kavramdır.

Sınıf ayrımlarının insanların erişimini ve serbest zamanla ilgili seçimlerini nasıl etkilediği göz önüne alındığında, her sosyal sınıftan bireyin herhangi bir tür serbest zaman etkinliğine katılım gösterdiği görülmektedir.

Serbest Zaman Sosyolojisi ve Kuramlar

Toplumsal Bir Sınıfın Teorisi Olarak Serbest Zaman: Thorstein Veblen: 1899 yılında yayınlanan “Aylak Sınıfın Teorisi” adlı kitabında tüketimin gösteriş için de yapıldığına dikkat çekmiş, ekonomik güç ile toplum arasındaki ilişkiyi sosyal sınıfa özgü farklılaşmamalara dayandırarak açıklamıştır. Bu teoriye göre alt sınıflar hiçbir zaman çalışmaktan rahatsızlık duymazlar ve işlerinin en azından kendi sınıfları arasında onları küçülttüğünü düşünmezler. Çünkü alt sınıf için açık olan tek rekabet ortamı iş alanıdır. Bu sınıf insanları hayatlarını kazanma yolunda her zaman daha çok çalışmak ve harcamalarına dikkat etmek zorundadırlar.

Zorunluluk Alanı ve Özgürlük Alanı: Karl Marx: Marx, zamanı ve etkinliği sırasıyla “zorunluluk alanı” ve “özgürlük alanı” ile ilgili iki kategoriye ayırmıştır.

1. Zorunluluk Alanı: Gerek yaşamın gereklerini karşılamak için ekonomik sektörde gelir elde etmeye adanmış ücretli çalışma süresini, hem de “emek gücünün yeniden üretimi” sürecine ayrılan ücretsiz çalışma süresini içermektedir.

2. Özgürlük Alanı: Eğitim, entelektüel gelişim, sosyal işlevlerin yerine getirilmesi, arkadaşlık ilişkileri, fiziksel ve zihinsel güçlerin serbestçe oynanması için ücretsiz çalışma sürelerinden oluşmaktadır.

Serbest Zamanın Anlamı: Max Kaplan: Serbest zamanı kişinin kendisi tarafından karar verilen, keyif verici, farklı adanmışlık ve şiddete sahip, kişisel gelişim sağlayan ve birey tarafından beklenti içine girilen etkinlikler olarak görür. Ancak kişi etkinliğe kendisi karar verirken özgür iradesini kullanamaz. Çünkü her birey kaynakların uygunluğu, fırsatlarla ilgili yetersiz bilgiye sahip olabilme, zaman ve para eksikliği ve sosyal çevrenin düşünceleri ve beklentileri gibi bir takım engellere sahiptir.

Tembellik Hakkı: Paul Lafargue: Paul Lafargue çalışmayı çılgınlık olarak görmekte ve modern fabrikaların toplumsal anlamda ideal cezaevlerine dönüştüğünü savunmaktadır. “Tembellik Hakkı” adlı eserinde insanların çalışmaya karşı koymaları gerektiğini belirtmektedir. Sanayi Devrimi ile birlikte yalnızca çalışmanın onurlu olduğu ve çalışmayanların yaşama hakkı olmadığına dair ortaya çıkan “çalışma hakkı” görüşüne karşı “tembellik hakkı” ile serbest zaman ihtiyacını savunmaktadır.

İş ve Özgürlük Olarak Serbest Zaman: Neulinger Paradigması: Amerikalı psikolog John Neulinger serbest zaman katılımının içsel veya dışsal olarak ne ölçüde motive edildiğine dayanan serbest zaman ve iş temelli altı katmanlı bir tipoloji geliştirmiştir Eğer bir birey sadece içsel motivasyon ve algılanan özgürlük için bir etkinlik içerisinde yer alıyorsa, o kişinin serbest zaman etkinliğine katıldığı söylenebilir. Bununla birlikte, eğer faaliyet sadece dışsal bir ödül ve algılanan özgürlüğün yokluğunu içeriyorsa, orada serbest zamandan söz etmek mümkün değildir.

Ciddi Serbest Zaman Perspektifi: Robert Stebbins: Bireylerin her serbest zaman etkinliğine eşit derecede ilgi göstermemeleri ya da serbest zaman etkinliklerine farklı anlamlar yüklemeleri neticesinde bir serbest zaman etkinliğinin açık ara öne çıkarak bireyin kazanımlarında oluşan farklılaşma üzerine kurulmuştur. Ciddi serbest zamanı, diğer serbest zaman türlerinden ayıran altı özellik azim, serbest zaman kariyeri, anlamlı çaba, kalıcı kazanımlar, özgün ahlaki değerler ve uğraşla özdeşimdir.

Tüketim Olarak Serbest Zaman: Jean Baudrillard: Serbest zamanın önemli fonksiyonlarından birisi de tüketimdir. Modern toplum bir tüketim toplumu olarak görülmektedir. Kapitalist pazar açısından serbest zaman bir meta değere sahiptir. Bu nedenle serbest zaman tercihlerinde bireyler, özgür davranamamakta ve bireylerin tercihleri piyasa tarafından belirlenmektedir. Tüketiciler içeriğini ve şeklini kendileri seçmedikleri tüketimi gerçekleştirerek bir eylemi yerine getirmeye dolaylı olarak zorlanmaktadırlar.