Fiile Getirilen Türkçe Ekler

Bir dilin kök kelimelerini, eklerini, köklerle eklerin birleşme yollarını, eklerin anlam ve görevlerini ve çekim özelliklerini inceleyen dil bilgisi dalına şekil bilgisi denir. Fiil cümlenin iş ve hareket bildiren ögesidir. Fiillerin çeşitli özellikleri vardır. Bu özellikleri dolayısı ile o yapıları, içerikleri, anlamları ve çatıları bakımından sınıflara ayrılır. Yapı bakımından basit, türemiş ve birleşik fiiller olmak üzere üç gruba ayrılır. İçerik bakımından fiiller yine üç gruba ayrılır. Bunlar oluş bildiren, bir kılış ve kılınış bildiren, durum ve tasvir bildiren fiiller olarak sınıflandırılmıştır. Anlamları bakımından esas fiiller ve yardımcı fiiller olarak ayrıma tâbi tutulmuştur. Çatıları bakımından ise fiil - özne bağlantısı ve fiil- nesne bağlantısı açısından değerlendirilmiştir.

Fiillere getirilen ekler zaman ekleri, dilek -şart kipleri, mastar ekleri, fiilden fiil yapma ekleri ve fiilden isim yapma ekleri olarak belirlenmiştir. Bu ekler yapılmış, yapılmakta ve yapılacak olan işleri haber verme niteliği taşır. Bu durumlar beş ayrı zamanda ifade edilmektedir. Bunlar görülen geçmiş zaman, öğrenilen geçmiş zaman, şimdiki zaman, gelecek zaman ve geniş zamandır.

Görülen geçmiş zaman genel olarak fiildeki oluşun söylendiği andan yani içinde bulunan vakitten önce tamamlanmış olduğunu gösteren zaman dilimini ifade eder. Görülen geçmiş zaman eki her şahıs için fiil köküne dal (د)harfi ilavesiyle yapılır. Fiilin çekiminde her şahıs için görülen geçmiş zaman ekine getirilen şahıs ekleri kullanılır.

Öğrenilen geçmiş zaman fiilin karşıladığı oluş ve kılışın içinde bulunulan andan önce gerçekleştiğini ancak konuşanın bunu görmediğini, bilmediğini başkasından duyarak öğrendiğini bildiren zaman kalıbıdır. Öğrenilen geçmiş zaman eki -mış/ -miş, -muş/ -müş olarak telaffuz edilir ve Osmanlı Türkçesinde daima mim ve şın ( ﻣش )harfleriyle gösterilir. Ekin ünlüsü hiçbir zaman yazılmaz.

Şimdiki zaman fiildeki oluş ve hareketin içinde bulunulan vakitte başladığını ve hâlen devam ettiğini gösteren zaman dilimini ifade eder. Şimdiki zamanın eki -ıyor/ -iyor, -uyor/üyor olarak söylenir ve Osmanlı Türkçesinde ünlü ile biten fiillerde ye, vav, re ﯾور( )harfleriyle, ünsüzle biten fiillerde ise ye, ye, vav, re ( ﯾﯾور )harfleriyle yazılır.

Gelecek zaman fiilin gösterdiği oluş ve hareketin henüz girmemiş olan gelecekteki bir zaman içerisinde gerçekleşeceğini bildiren zamanı ifade etmektedir. Gelecek zamanın eki dilimizde -acak/ -ecek olarak söylenir ve Osmanlı Türkçesinde kalın ünlülü fiil tabanına elif, cim, kaf ( اﺟﻖ )harfleri, ince ünlülü fiillere ise he, cim, kef ( ه ﺟك ) harfleri eklenmek suretiyle yazılır.

Geniş zaman adından da anlaşılacağı gibi geçmişten geleceğe geniş bir zaman kesimini ifade eder. Geçmiş, şimdiki ve gelecek zaman arasında gidip gelen bir esnekliğe sahiptir. Geniş zamanın eki -r, -ar/-er, -ır/-ir, -ur/- ür şeklinde söylenir. Osmanlı Türkçesinde ünlü ile biten fiillerde sadece r (ر)harfi ilavesiyle yazılır. Fiilin ünsüzle bitmesi durumunda geniş zaman ekinden önce -a, -ı/-i, -u/-ü, ünlülerini gerektiren elif, vav ve ye ( ا،و،ى ) okutucu harfleri ilave edilerek yazılır.

Tasarlama kipleri istek, emir, şart ve gereklilik kavramlarını fiile getirilen eklerle ifade edilen kiplerdir. İstek kipi konuşanın istek, niyet, arzu hakkında düşüncelerini ifade eder. Eki -a/-e, ya/ -ye olarak okunur. Osmanlı Türkçesinde kalın ünlülü fiillere elif ( ا )ince ünlülü fiillere he ( ه )harfi ilavesiyle yapılır.

Şart-dilek kipi bir oluş ve hareketi şarta bağlayan tasarlama kipidir. Bu kip yalnız başına bir yargı taşımaz. Şart- dilek kipinin eki -sa/-se olarak seslendirilir ve Osmanlı Türkçesinde sin ve he ﺳﮫ( )harfleriyle tek şekilde yazılır.

Gereklilik kipi bir oluş ve hareketin yapılması gerekliliğini ifade eden kiptir. Ekin ana işlevi yapılması tasarlanan bir işin gerekliliğini bildirmektir. Ekin okunuşu ünlü uyumuna göre -malı/ -meli şeklindedir. Osmanlı Türkçesinde mim, lam, ye (ﻣﻠﻰ)harfleriyle tek şekilde yazılmıştır.

Emir kipi yapılması gereken işi kesinliğe bağlayarak, ifade edilen dilbilgisi kalıbıdır. Bu kalıpta kip ekleri ile şahıs ekleri birbirine karışmıştır. Fiil tabanına getirilen kip eki şahsı da karşıladığından kipe ayrıca şahıs ekleri getirilmez. Dolayısıyla her şahıs için ayrı emir eki vardır.

Mastar ekleri Bu ekle yapılan kelimeler herhangi bir varlık veya nesneyi gösterme yerine bir oluş ve hareketin durumunu ifade eder. Bunlar isim gibi kullanılan fiil şekilleri olduğundan mastar veya isim -fiiller olarak adlandırılırlar. Mastar ekleri -mak/ -mek, -ma/-me, -ış-/iş, -uş/-üş ekleri olarak da bilinirler.

Fiil kök ve gövdelerinden fiil türeten eklere fiilden fiil yapım ekleri denir. Bu gruptaki eklerin birçoğu hemen her fiile gelebilecek özelliktedir. Fiil tabanına getirilen bazı eklerle isimler yapılır. Bunlara da fiilden isim yapım ekleri adı verilmektedir.

Sonuç olarak beş başlıkta ele alınan fiillere getirilen ekler Türkçenin en önemli dilbilgisi kuralları arasında yer almaktadır. Şüphesiz Türkçede fiillere getirilen ekler bu ünitede ifade edilenlerde ibaret değildir. Ancak hem bu ünitenin hacmi, hem de söz konusu eklerin Osmanlı Türkçesindeki yaygın kullanımları göz önüne alınarak bahsi geçen konularla iktifa edilmiştir. Ünitede ifade edilen konulardan özellikle zaman eklerinin kalıpları ve yazılışları kavrandığı takdirde Osmanlı Türkçesini okuma ve yazmanın önemli bir kısmı öğrenilmiş olacaktır. Ayrıca tasarlama kipleri, mastar, fiilden fiil, fiilden isim yapma eklerinin de bilinmesi, Türkçe kelimelerin Osmanlı Türkçesine göre yazılışı ve okunuşu hususunda büyük kolaylıklar sağlayacaktır.