Tanzimat Dönemi ve Gelişmeler (1839 -1856)

Tanzimat, “düzeltme, düzenleme, nizam verme, nizama koyma, ıslah etme” anlamlarına gelmektedir. Genel olarak Sultan Abdülmecid’in yayımladığı mülkî ıslahat programı ve bunun uygulandığı dönem olarak bilinmektedir. Topkapı Sarayı’nın eki olan Gülhane Köşkü’nün önünde okunduğu için Gülhane Hatt -ı Hümayunu olarak bilinmekte, ayrıca Sultan II. Mahmud’un tasarladığı reformların genel adı olması sebebiyle Tanzimat -ı Hayriye olarak da anılmaktadır.

Tanzimat Fermanı

Tanzimat -ı Hayriye adıyla anılan ferman, 3 Kasım 1839 Pazar günü Gülhane Parkı’nda Hariciye Nâzırı Mustafa Reşit Paşa tarafından ilan edilmiştir. Ferman, bir irade -i seniyye yani Padişah iradesi şeklindedir.

Gülhane Hatt -ı Hümayunu’nun ana başlıklarını haklar, mal, askerlik ve eğitim alanları ile merkez ve taşra idaresinde yapılacak düzenlemeler oluşturmuştur. Fermanın ana konusu can güvenliğinin sağlanması, ırz, namus ve malın korunması, verginin herkesten gücü nisbetinde tahsil edilmesi, zorunlu askerliğe alış şekli ve süresinin ıslahı, bütün memurlara yeteri kadar maaş verilmesi, yeni mülki kanunların hazırlanması için Meclis -i Ahkam -ı Adliye üye sayısının arttırılması, hakkında kesinleşmiş hüküm olmadan hiç kimsenin cezalandırılmaması, istisnasız her Osmanlı vatandaşı arasında eşitliğin sağlaması hakkındadır.

Fermanın ilanına ülke içinden de farklı tepkiler gelmiştir. Osmanlı tebaasını meydana getiren her zümre fermanı kendi açısından yorumlamıştır. Müslümanlar, Gayrimüslimlere verilen yeni haklardan hoşlanmamış; Gayrimüslimler ise büyük bir beklenti ve ümide kapılmıştır. Öte yandan çıkarları zedelenen ulema, âyan ve hatta bazı valiler şeriatın çiğnendiğini ve Müslümanların Gayrimüslimlerle aynı seviyeye getirildiğini söyleyerek halkı tahrik etmişlerdir.

Tanzimat Fermanı’na ülke dışındaki kamuoyu farklı tepkiler vermiştir. Yabancı devletler, dini duygulardan ziyade politik nedenlerle, kendi siyasi rejimleri ve Osmanlı Devleti’ndeki çıkarlarına göre Tanzimat hakkında siyasi tutum sergilemişlerdir. İngiliz ve Fransız kamuoyu fermanı olumlu, Avusturya ve Rusya olumsuz karşılamıştır.

Tanzimat Fermanı İlkelerinin Uygulanması

Gülhane Hatt -ı Hümayunu’nun getirdiği yeni ilkelerin açıklanması için gerekli tedbirlerin alındığı sıralarda, bu düşünceye uygun kanunları yapacak kurumların da oluşturulmasına çalışılmıştır. Sultan Abdülmecid, devletin merkez ve taşra idarî yapısında bazı önemli değişiklikler yapmıştır. Osmanlı taşra teşkilâtı, Avrupa devletlerinde uygulanan mülkî idare örnek alınarak değiştirilmiştir.

Tanzimat’ın çeşitli alanları arasında en önemlisi haklar alanında yapılan düzenlemelerdir. Tanzimat’la birlikte Batı devletlerinde kabul edilmiş olan bazı haklar da mevcut sistemin yanında yer almaya başlamıştır. Bu dönemde, kanunlaştırma hareketi, adalet sisteminde de bazı değişiklikleri beraberinde getirmiştir. Gülhane Hatt -ı Hümayununda vergilerin ayarlanması ve düzenli olarak toplanması üzerinde durulmuştur.

Tanzimat Fermanı’nın önemli ilkelerinden biri de askerlikle ilgilidir. Gülhane Hatt -ı Hümayunu ile askerlik hizmeti ilk defa halkın ödevleri arasında sayılmıştır. Yapılan yeni düzenleme ile ordu sistemine geçilmiştir.

Tanzimat döneminde eğitim, edebiyat ve basın alanlarında yenilikler olmuştur.

Tanzimat Döneminin Siyasi Olayları

Tanzimat döneminde önemli siyasi olaylar da yaşanmıştır. Mısır meselesi ile Mısır valiliğinin irsen Mehmed Ali Paşa’ya bırakılması, Mısır meselesinin çözümü ve bu meselenin ortaya çıkardığı Boğazlar meselesi ile Osmanlının Boğazlar üzerindeki eğemenlik haklarının kullanımında diğer devletlerin taraftar olması, Şark meselesi adı altında dönemin güçlü devletleri tarafından Osmanlı Devleti’nin toprak bütünlüğünün tartışmaya açılması, bir Osmanlı toprağı olan Lübnan’da İngiltere ve Fransa’nın tahrikleriyle karışıklıkların çıkması, 1848 yılında Avrupa’da ortaya çıkan ihtilâllerin etkisi ile Macar sığınmacıların Osmanlı Devleti ile Avusturya ve Rusya arasında siyasî bir krize dönüşmesi, Osmanlı topraklarında nüfuzunu ve çıkarlarını pekiştirmek isteyen Rusya’nın, Kudüs ve civarındaki Kutsal yerler ile ilgili bazı taleplerde bulunması, ayrıca Osmanlı topraklarındaki Ortodoks tebaanın hâmisi olarak tanınması talebinin neden olduğu Kırım Savaşı Tanzimat döneminin önemli siyasi olaylarıdır.