Osmanlı Mâliye Teşkilatı

Osmanlı Devleti’nde mali yapı merkez ve taşra maliyesi olmak üzere iki kısma ayrılmıştır. Osmanlı merkez maliye teşkilatının başında bab -ı defteri olarak ifade edilen defterdar bulunmuştur.

Osmanlı mali sistemin temel hususları vergi toplamak, gelir kaynakları tespit etmek, gelir dağılımın hesaplanmak, masraf tespiti yapmak, bütçe ve mali planlamayı oluşturmaktır.

Defterdar (Bâb-ı Defteri)

Osmanlı Devleti'nin ilk dönemlerinde bir defterdar varken devletin sınırlarının genişlemesi ve yeni ihtiyaçların ortaya çıkması ile birlikte maliyede personel ihtiyacının artması sonrasında defterdar sayısı arttırılmıştır.

Fâtih Kanunnamesinde “başdefterdar” ve “defterdarlar” ifadelerinin geçmesi, ikinci defterdarlığın bu dönemde kurulduğu tahmin edilmektedir.

Defterdar sayısı ikiye çıkınca Osmanlı maliye teşkilatı Anadolu ve Rumeli şeklinde ikiye ayrılmıştır.

Rumeli bölgesinin mali işlerine Rumeli defterdarı Anadolu’daki mali işlere Anadolu defterdarı bakmaya başlamıştır.

Rumeli defterdarı devlet protokolünde daima Anadolu defterdarının önünde gelmiş ve başdefterdar olarak kabul edilmiştir.

Defterdarın Görevleri

Defterdarlar bütün devlet mallarının nazırı olmakla birlikte padişahın malının mutlak vekili olarak görev yapmışlardır.

Defterdarlar yılda bir defa padişaha bütçeyi sunarlardı.

Defterdarlar hazineye girecek paraların ayarlarının tam olmasına dikkat ederlerdi.

Divan -ı Hümâyunda mali konularla ilgili davalar başdefterdar tarafından görülürdü.

Defterdar divan üyesi olarak vezirlerle birlikte salı günleri arza girerdi.

Başbaki Kulu

Osmanlı mali teşkilatı içinde defterdarlık bünyesi içerisinde çalışan devlete ait bakiye gelirleri toplamakla görevlidir.

Başbaki kulluğunun tuttukları defterlere bâki defterleri ya da bakaya defterleri denirdi.

Başbaki Kulunun Görevleri

Başbâki Kulu hazineye borcu olan fakat ödemeyenler ile zimmetlerinde devletin alacağı bulunanları soruşturarak gereken tahsilâtı yaparlardı.

Başbâki kulunun idaresi altında olan bâki kulları zaman zaman diğer maliye memurlarının yapmış oldukları işlemleri ve hesapları kontrol ederlerdi.

Başbâki kulu, maliye mahkemesinde defterdarlık ile reaya arasındaki vergi ihtilafları ile alakalı görülen davalarda maliye namına savcılık makamı olarak vergi baş tahsildarı sıfatıyla dahil olurdu.

Cizye Başbaki Kulu

Cizye ya da haraç başbâki kulu, cizye dolayısıyla hazineye borcu olanların takibini yapardı.

Mîrî Kâtibi

Mîrî kâtibi, Osmanlı Devleti'nde defterdarlık bünyesinde başbâki kulu ile birlikte mali davaları karara bağlayan yardımcı olarak görev yapmıştır.

Veznedarbaşı

Maliye teşkilatın önemli icra memurlarından biri olan veznedarbaşı hazinenin tahsilât ve ödemelerine eşlik ederdi.

Sergi Nazırı

Başdefterdarın icra memurlarından bir diğeri de sergi nazırı olup hazineye ait işlemlerin defterlerini kaydederlerdi.

Sergi Halifesi

Sergi halifesi, hazineden ödenecek tutar için hazırlanması gereken sergileri düzenlemek ve bununla ilgili işlemlerden sorumluydu.

Taşra Maliye Teşkilatı

Eyaletlerin mali işleri, eyalet defterdarı veya kenar defterdarı denilen görevliler tarafından yürütülürdü. Bunlardan başka eyaletlerde mütesellimler, muhassıllar ve eminler mali teşkilat kapsamında görev yapmışlardır.

Ruznamçeci

Osmanlı devlet teşkilatında rûznâmçe defteri resmi bir defter türü olarak daha ziyade maliyenin hazinedeki işlemleri ve gelir gider harcamaların kaydedildiği defterleri ifade etmiştir. Ruzanmçeler devletin tüm bölgelerindeki mali süreci takip ettiği için taşra maliyesi açısından önemlidir.

Tezkireci

Osmanlı mali teşkilatında görevli olan tezkireci hazineye giren paraya ait olan tahvil tezkirelerini düzenlerdi. Ayrıca hazineden yapılacak ödemeler için tezkireler düzenlerdi.

Tımar Defterdarı

Tımar defterdarı Osmanlı Devleti'nin tımarlı eyaletlerinde tımar işlerinin düzenlenmesi ile ilgilenirdi. Tımar defterdarı Osmanlı maliye teşkilâtında vergilerin tespiti için farklı dönemlerde yapılan sayımlar ve bu sayımların kaydedildiği tahrir defterlerinin düzenlemesinde görev alırlardı.

Mütesellim

Mütesellim, sancağın devlet hazinesine göndermek zorunda olduğu para ile diğer vergi gelirlerini toplayıp zamanında göndermekle görevliydi. Tayin edildiği sancak ya da eyaletlerde beylerbeyi veya sancak beyinin vekili durumunda bulunduğu için onların yetkilerine de sahipti.

Muhassıl

Genellikle tımar sistemi içindeki has ve zeâmetlerin vergi gelirlerini toplayan muhassıllar taşrada mahallinden seçilirlerdi.

Eminler

Osmanlı Devleti’nde belli bir görevi yerine getiren ve bunun karşılığında ücret alan görevliler için kullanılmıştır.

Maliye Bürokrasisindeki Diğer Görevliler

Osmanlı maliye bürokrasisindeki diğer memurlar; cizyedar, ihtisab ağası, kesedar, voyvoda, mukabeleci, halife, hace ve nâzırdır.