Klasik Dönem Osmanlı Maliye Kalemleri ve Bütçeler

Merkez Maliyesi Gelir Kalemleri

Başmuhasebe Kalemi

Başmuhasebe kaleminin gelişim süreci ilk olarak Fatih kanunnamesinde belirtildiği üzere Hazine-i Âmire’ye bağlı olarak çalışan muhasebeci adlı görevlinin tayin edilmesi ile başlamıştır.

İlk etapta bu mali büroya bağlı bir muhasebeci görev yaparken sınırların genişlemesi ve mali işlemlerin artması neticesinde devlet maliyesi Anadolu ve Rumeli bölgelerine ayrılarak mali işler için iki muhasebeci görevlendirilmiştir.

Başmuhasebecinin yanında Anadolu muhasebecisi, cizye muhasebecisi, evkaf muhasebecisi memurlarından da bahsedilmiştir.

Başmuhasebe kalemi 1691 yılında yapılan cizye reformuna kadar Osmanlı Devleti’nin gelirlerinin büyük bölümünü denetlemiştir.

1834 yılından sonra Başmuhasebe kalemi maliye muhasebesi olarak teşkilatlandırılmıştır. Tanzimat döneminde bir süre bu şekilde işlev gören daire daha sonra Maliye Nezâreti’ne bağlanmıştır. Bu daire XIX. yüzyılın ortalarından itibaren Muhâsebe-i Umûmiyye Müdüriyetine dönüştürülmüştür.

Baş muhasebe kaleminin yapmış olduğu gelir gider işlemleri şunlardır; Cizye, avarız ve nüzul vergilerinin toplamasını sağlamak ve Mukataa işletmelerine ait gelirleri tahsil etmek

Başmukataa Kalemi

Başmukataa kaleminin görevi Rumeli’deki maden ve pirinç sahaları, tuzlalar, tuna nehri kıyısındaki iskelelerin hesaplarını denetlerdi. Bu mukataalar ile ilgili çıkarılan resmi evrakların kayıtlarını tutar ve muhafaza ederdi. Mukataalara görevlendirilen eminlerin hüküm, tezkire ve diğer evrakları başmukataa kalemi tarafından yazılırdı.

Mevkufat Kalemi

Başdefterdara bağlı olan bu kalem sorumlu olduğu bölgeler içinde bulunan beytülmal, yave ve tımar gelirlerinden mevkuf olanlarla ilgilenirdi

Cizye Muhasebesi Kalemi

Cizye muhasebesi kalemi 1691 cizye reformundan sonra Osmanlı maliyesinin en büyük gelir kalemlerinden biri olmuştur. Bu kalem Osmanlı tebaası olan gayri müslimlerden alınan cizye evraklarının idari ve mali işlerine bakardı.

Haremeyn Muhasebesi Kalemi

Yavuz Sultan Selim’in Mısır seferi sonrasında Haremeyn bölgesinin idaresi Osmanlı Devleti’ne geçmiş ve bölgeye Osmanlılar Surre-i Hümayun adı altında çeşitli vakıflar aracılığı ile yardımlar yapılmıştır. 1588 yılından itibaren Osmanlı Devleti’nde dağınık halde olan Haremeyn vakıfları tek açtı altında toparlanarak Evkaf-ı Haremeyn Nezareti kurulmuştur. Haremeyn bölgesi yapılan yardımlar bu vakıf üzerinden verilmiştir.

Merkez Maliyesi Gider Kalemleri

Mukabele Kalemi

Mukabale kalemi ulufe (maaş) alan kapıkulu askerlerinin tahakkuk eden maaş defterlerini hazırlardı. Bu defterler hazırlanırken hazinedeki asıl defterler ile karşılaştırılarak (mukabale) verilecek olan maaş miktarı tespit edilirdi.

Yeniçeri Kalemi

Bu kalem, Osmanlı Devleti’nde merkez ve taşrada kalelerinde görev yapan yeniçeri ve acemi oğlanları ve baltacılara verilen maaş ödemelerini düzenlerdi.

Küçük Rûznamçe Kalemi

Bu kalem rikab ağaları, emekli olmuş enderun ağaları, hazine memurları, defterhane katipleri, hassa tabipleri gibi devlet memurlarının maaş işlemlerini yapardı.

Salyane Mukataası Kalemi

Salyane mukataası kalemi adından da anlaşılacağı üzere yıllık maaş (salyane) alan görevlilerin işlemlerini denetlerdi. Bu kalem, donanma amirlerinin, Akdeniz, Tuna donanma kaptanlarının ve Tatar sultanlarının salyanelerinin hesaplarını tutar onlara gerekli ödemeleri yapardı.

Diğer Maliye Kalemleri

Rûznamçe Kalemi

Rûzname sözlük anlamı olarak “günlük” manasına gelmektedir. Rûznamçe ise Osmanlı devlet bürokrasisinde günlük işlemler için tutulan kayıtların defteridir.

Osmanlı maliye teşkilâtında Hazine-i Amireye bağlı günlük gelir gider kayıtlarına bakan rûznâmçe kalemi genelde hazinedeki işlemlerin gelir ve harcamaların kaydedildiği defterleri tutardı.

Tezkire-i Ahkam Kalemi

Başdefterdara bağlı olarak çalışan bu kalem Rumeli ve Anadolu tezkire-i ahkam kalemi olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Bu kalemin görevi ahkam-ı miri olarak ifade edilen mali hükümleri, şahinci, çeltikçi ve tuzculara verilen berat ve tezkireleri çıkarırdı.

Kale Tezkiresi Kalemi

Başdefterdara bağlı olan bu kalem Tezkireci-i kıla' kalemi olarak da tanımlanmıştır. Bu kalem Tezkire-i kal’a-i evvel ve Tezkire-i kal’a-i küçük şeklinde iki kısma ayrılmıştır. Kale tezkiresi kaleminin görevi Mora, İnebahtı, Arabistan, Erzurum ve Rumeli'de kalelerde görev yapan personelin beratlarını ve maaşlarını hazırlar ve takibini yapardı.

Klasik Dönem Osmanlı Bütçeleri

Bütçeler, modern ekonomilerde devletlerin belirli bir dönem için gelir kaynakları ile giderlerini tahmin ederek bunlar arasında denge kurup bunların yürütülüp uygulanmasıdır.

Osmanlı Devleti maliyesinde merkezî hazineye ait günlük gelir ve giderlerin kayıtlarını yansıtan rûznamçe defterleri ışığında bütçeler oluşturulmuştur. Klasik dönem Osmanlı Devleti’nin yıllık gelir gider özetleri icmal adı verilen muhasebe rakamları ile gösterilirdi.

Bu kayıtlar çoğunlukla yıl sonunda tutulan kesin hesap cetvelleri mahiyetindedir. Klasik dönem Osmanlı bütçe kayıtları içinde modern bütçelere benzeyen tahmini harcama bütçeleri de bulunmaktaydı.

Osmanlı bütçelerini modern bütçelerden ayıran en temel fark modern bütçeler gider hesapları üzerine yapılır, Osmanlı bütçeleri ise gelir kayıtlarını öncelikli tutardı. Osmanlı Devleti’nde her yıl bütçe düzenlenmesi Fatih teşkilat kanunnamesi gereğince bir kural olarak yapılmıştır.

Klasik Dönem Osmanlı Bütçelerinin Özellikleri

İlk Osmanlı bütçelerinde, padişahlara ait hasların haricinde birinci dereceden devlet görevlilerinin has gelirleri tımar hasılatları ve verilen dirliklerin sayıları verilmiştir. Ayrıca, bu hasların eyaletlere göre muhasebe dökümleri yapılmıştır. Bu şekilde bütçede hepsinin genel toplam içindeki payları kayıt altına alınmıştır.