Osmanlı Maliye Teşkilatı Klasik Dönem

Osmanlı malî sisteminin gelişmesi ise Orhan Gazi’den (1324 -1362) itibaren başlamaktadır. Orhan Gazi döneminde ilk para basılmış, devlet görevlileri maaşa bağlanmıştır. Bu dönemde ticarî ilişkiler beylik sınırlarının dışına taşmış, Cenevizlere ahidnâme verilmiştir.

Bu ahidname I. Murad (1362 -1389) döneminde yenilenmiştir. I. Murad zamanı malî bürokrasinin gelişme gösterdiği bir dönem olmuştur. Çeşitli örfî vergilerin yanı sıra hizmet yükümlükleri ile muafiyetler bu dönem itibari ile mevcut olduğu gibi Venediklerle ticarî anlaşmalar yapılmıştır.

Yıldırım Bayezid döneminde tahrir sistemi yeniden düzenlenmiş, kadıların şer’i muamelattan alacakları vergiler kanun ile tespit edilmiştir. Yıldırım Bayezid döneminde hazinedar adlı bir görevli bulunmaktadır. Bu, hazineye dair bir yapının varlığı açısından önemlidir. Yıldırım Bayezid döneminde diğer dönemlerde olduğu gibi ticarî hayat gelişme göstermeye devam etmiş, Venediklilere diğer beylikler tarafından verilen imtiyazlar kabul edilerek yenilenmiştir. I. Mehmed (1413 -1421) ve II. Murad (1421 -1444, 1446 -1451) dönemlerine ait tahrir defterleri XVI. yüzyıldaki tımar sistemine ve örfî vergilendirmeye esas teşkil etmiştir.

Osmanlı Devleti’nin malî teşkilatının kökeninde önemli ölçüde İlhanlı tesiri görülmektedir.

Osmanlı maliyesi XV. yüzyılın ikinci yarısında bütün esaslarıyla oluşmuştur.

Malî yapının teşkilatı hakkındaki bilgiler açısından Fatih Kanunnâmesi önemlidir.

Fatih Kanunnâmesi'nde defterdar, padişahın malının vekili olarak tanıtılmıştır.

Baş defterdara Rumeli ya da şıkk -ı evvel defterdarı denilmektedir.

Defterdarın görevleri genel olarak hazinenin açılıp kapanmasına nezaret etmek, bütçe hazırlamak, padişahın haslarını idare etmek, malî konularla ilgili konuları dinlemek ve çözüm sunmak gibi sıralanabilir.

Baş defterdarın icraat ve tahsilatta icra memuru olarak maiyetinde beş vazifeli bulunmakta olup bunlar, baş bâkikulu, cizye baş bâkikulu, veznedarbaşı, sergi halifesi ve sergi nazırıdır.

Osmanlı Devleti'nin XVIII. yüzyıla kadar iç ve dış olarak iki hazinesi varken bu yüzyılın sonlarından itibaren çoklu hazineye geçiş yapılmıştır.

Sultan III. Selim zamanında İrâd -ı Cedîd, Zahire ve Tersâne Hazinesi, Sultan II. Mahmud döneminde Mukataat Hazinesi/Mansûre Hazinesi oluşturulmultur. 1841 senesinde bütün hazineler Maliye Nezareti’ne katılarak tek hazine, tek bütçe sistemine geçilmiştir.

Çoklu hazine döneminde birden fazla defterdarlık ortaya çıkmış olmakla birlikte bu defterdarlıklar 1841 yılında Maliye Nezareti altında birleştirilmiştir.

Padişahın özel hazinesi işlevine sahip gelir ve giderleri olan Ceyb -i Hümâyûn Hazinesi bulunmaktadır. Bu hazine daha sonra Hazine -i Hassa olarak anılmışsa da 1909 senesinde yerini umum müdürlüğüne bırakmıştır.

Osmanlı Devleti’nde taşrada merkez maliyesini temsil eden, beylerbeylerinden tamamen müstakil eyalet ya da kenar defterdarlıkları bulunmaktadır .

Eyaletlerde beylerbeyinin emri altında tımar işleriyle ilgilenen tımar defterdarları bulunmaktadır.

Osmanlı klasik dönem bütçeleri bir önceki yılın gelir ve giderlerini göstermek üzere hazırlanmıştır.

Osmanlı bütçeleri padişah haslarının gelirleri ile merkezden yapılan harcamaları yansıtmaktadır. Padişah hassı dışında kalan dirlikler bütçede gösterilmemektedir. Bunun tek istisnası 1527 -1528 senesine ait bütçede olup burada diğer dirliklere de yer verilmiştir.

Osmanlı Devleti’nin bütçelerinde kamu yatırımları yer almamaktadır. Bunun nedeni çeşitli yatırımların vakıflar, ocaklıklar ve vergi muafiyetleri aracılığı ile sağlanıyor olmasıdır.

Osmanlı bütçelerinin gelirleri; mukataa, avarız ve cizyedir.

Bütçenin giderleri; mevâcib, has ve salyânelerdir.