Türgişler, Karluklar ve Sabarlar

Türgişler, I. Gök -Türk Hakanlığı'nın batı kanadında bulunan On- okların Tou - Lou koluna mensup bir Türk boyu/boylar birliğiydi. Onlar ayrıca söz konusu hakanlığın kurucu sülalesi olan Aşina ailesi ile aynı kökenden gösterilmşlerdir.

Türgişler, Gök -Türk Hakanlığı'nın hâkimiyetini kaybettiği, fetret dönemine girdiği dönemden (630'lar) itibaren diğer Türk boyları ile Çin'e (Orta Krallık) karşı bağımsızlık mücadelesi vermişlerdir. Ancak bu mücadelerde başarı sağlayamayıp 657'de batıdaki Türk topraklarının Çin egemenliğne girmesiyle onlar da Çin'e bağlanmak zorunda kalmışlardır.

657'den itibaren Çin'in batıdaki Türk boylarını idare etmek üzere kurduğu iki eyaletten ( Pei-ting ve Kuça) Pei -ting'e bağlı bulunmuşlardır. Ancak 690'da Çin'in onları idare etmek üzere görevlendirdiği Aşina Hu- şe-lo'yu baskı altına alıp ülkelerinden kovduktan sonra başbuğları U -çe-lo önderliğinde bağımsızlıklarını kazanıp Sarı Türgişler dediğimizTürk devletini kurmuşlardır. Ancak Türgişler, II. Gök -Türk Hakanlığı karşısında Çinler ve Kırgızlar ile kurdukları bir ittifak sonrasında, Bolçu savaşında (698) Gök -Türk ordusuyla karşı karşıya kalmış ve bu savaşta yenilerek bu Türk hakanlığına bağlanmıştır. Bu tarihlerden itibaren genellikle Gök -Türkler tarafından tayin edilen liderleri tarafından idare edilmiş; ancak zaman zaman yine Gök- Türklere karşı isyan etmişlerdir. 715 yılına gelindiğinde ise Kapkan Kağan'ın vurduğu darbe ile hakimiyetlerini tamamen kaybetmişlerdir.

Türgişler tarafından kurulan ikinci Türk devleti Kara Türgiş Devleti'dir (716- 739). Bu devlet, Gök -Türklerin baskısı ile Talas civarına gelen Kara Türgişler tarafından kurulmuştur. Bilinen en önemli hükümdarları Su- lu Kağan'dır. O, hakimiyeti döneminde özellikle Maveraünnehir ve Kuzey Toharistan'da Emeviler'e karşı mücadeleler vermiştir. Onun ölümüyle (738) ülke içerisindeki Türgiş grupları birbirleriyle mücadele içerine girmişlerdir. Bunun neticesinde oldukça zayıflayan Türgişler 740'larda Uygurların hâkimiyetine girmiş akabinde de bütün topraklarını yine Uygur baskısıyla batıya gelen Karluklara terk etmek zorunda kalmışlardır (766).

Karluklar da Türgişler gibi 657 yılında Çin'in hâkimiyetine girmiş ve Pei -ting eyaletine bağlanmışlardır. Daha sonra Çin'in teşvik ve tahrikleri neticesinde diğer Türk boyları (Uygurlar, Basmıllar) ile birlikte 744'te II. Gök -Türk Hakanlığı'nı yıkarak büyük bir güç hâline gelmişlerdir. Bu tarihten sonra Uygurlar ile de çekişmeye başlayan Karluklar neticede onların baskısı sonrasında Türgişlerin sahasına kaymış ve burada kendi müstakil teşekküllerini kurmuşlardır. 751 yılında meydana gelen Talas savaşında Emevilerin yanında yer alarak bu savaşın Müslümanlar tarafından kazanılmasını sağlayan Karluklar, daha sonra Samaniler karşısında aldıkları yenilgiler ile zayıflamaya başlamış, Çiğiller, Yağmalar ve Tohsılar gibi batıya gelen Türk boylarının topraklarına girmesiyle bağımsızlıklarını kaybetmişlerdir. Bununla birlikte daha sonra kurulacak olan Karahanlı Devleti'nin büyük bir bölümünü oluşturmuşlardır.

Sabarlar ise özellikle VI. asırda Doğu Avrupa'da büyük bir güç hâline gelmiş olan bir Türk toluğudur. Bilinen ilk hükümdarlarının Ambazuk olduğu kaydedilmektedir. Ondan sonra tahta çıktığı anlaşılan Balak zamanında ve Balak'tan sonra tahta çıkan dul hatunu Boarık zamanında en güçlü devirlerini yaşamış ve Sasani- Bizans ilişkilerine yön vermişlerdir. 558'de Avarların vurdukları bir darbe ile hakiyetlerini kaybetmiş daha sonra da topraklarına batıya yönelen Gök- türkler hâkim olmuştur.