II.Gök -Türk Devleti

II. Gök -Türk Devleti (682 -745)

II. Gök -Türk Devleti Türk tarihinin önemli dönemlerinden biridir. II. Gök -Türk Devleti’nin kuruluşu 650 yılından sonra başlayan bağımsızlık mücadelesi neticesinde Kutlug’un Türk milletine önderlik ettiği Çin’e karşı girişilen devletleşme süreci sonunda olmuştur.

Kutlug Kagan Dönemi (682 -692)

Kutlug, Aşina sülalesinden gelmekteydi. Kutlug 682 yılında II. Gök -Türk Devleti’ni kurdu. Kardeşleri Mo -ch’o’yu şad, Tuo -hsi-fu’yu yabgu olarak tayin etti. Tonyukuk da Kutlug’un yanına geldi. Kutlug’a karşı Oğuzlar, Kitan ve Çin’den oluşan bir ittifak gerçekleşti. Tonyukuk Kök -Öng Irmağı'nı geçerek Ötüken bölgesinde İnekler Gölü kıyısında Oğuzları yendi.

Çin’e yönelen Kutlug, aralıklarla 682’den 687 yılına kadar birçok başarılı seferler düzenledi. Ayrıca Kutlug bu süreçte Oğuzları ve Kitanları da yenilgiye uğrattı. Kutlug 691 yılının sonunda öldü.

Kapgan Kagan Dönemi (692 -716)

Kapgan kardeşinin yerine tahta oturdu. Kapgan Kagan’ın amacı Çin’i sürekli baskı altında tutmak, Çin’deki Türk boylarını geri döndürmek ve bütün Türkleri bir bayrak altında toplamaktı. Kapgan 693 yılından itibaren hedefleri doğrultusunda Çin’de seferlere girişti. Ayrıca Kapgan isyan eden Kırgızları ve onun müttefiki On -Okları bozguna uğrattı. Bu seferler sonunda sınırlar Fergana’ya kadar ulaştı.

Kapgan 697’den sonra yeni bir seferler serisine girişti. Çin bu durum karşısında kayıtsız kalırken Kapgan Çin’e anlaşma teklif etti. Fakat anlaşmada hile yapılınca Kapgan yeniden seferlerine başladı ve Gök -Türk sınırları 10 bin li (5670 km)’ye ulaştı.

Gök-Türk fetih hareketi doğu -batı istikametinde ilerlemekteydi. Tonyukuk, İnel ve Bilge tarafından yürütülen batıdaki seferler Seyhun kıyılarına ve Maveraünnehir ötesindeki Kızılkum Çölü’ne kadar uzandı.

Kapgan, doğuda Çin’i sıkıştırmayı sürdürdü. 702 yılında birçok eyalette yağmalar yaptı. Bu sırada Çin’de de sürekli taht değişiklikleri olmaktaydı. Ancak bu dönemde Gök -Türk ülkesinde de isyanlar başladı. Kırgızlar, Bayırkular ve Türgişler isyan eden topluluklardandır. Kapgan, son Bayırku isyanını bastırdıktan sonra yolda dönerken baskına uğrayarak öldürüldü.

Bilge Kagan Dönemi (716 -734)

Kapgan Kagan ölünce yerine oğlu İnel (Bögü) Kagan geçti. Ancak Kül Tegin bir ihtilal ile İnel’i tahttan indirdi ve kardeşi Mo -chi-lien (Bilge)’i kağan olarak tahta oturttu. Uygurları ağır bir yenilgiye uğratan Bilge, Tatabı halkını 717 yılında bozdu. Ayrıca 718’de Karlukları bertaraf ederek ülkede hâkimiyetini tesis etti.

Bilge Kagan, Çin’e yönelmek istedi. Ancak Tonyukuk hazır olunmadığını söyleyerek buna engel oldu. Bu doğrultuda Çin’e barış teklifinde bulunuldu. Ancak Çin imparatoru bu teklifi kabul etmedi. İmparator Hsüan Tsung; Basmıl, Tatabı ve Kitanlarla ittifak yaptı. Bu büyük orduya karşı Tonyukuk’un siyasi hamleleri sonucu başarı sağlandı. Bilge, Çin’e anlaşma teklif etti ve anlaşma kabul edildi (723).

Bilge Kagan, Tonyukuk ve Kül Tegin’in ölümünden sonra Tatabı halkı üzerine bir sefer düzenledi ve Çin ile barış sürecini devam ettirdi. Bilge Kagan, Vezir Buyruk Çor tarafından zehirlendi ve 25 Kasım 734 tarihinde vefat etti.

II. Gök -Türk Devleti’nin Yıkılışı (734 -742)

Bilge Kagan’ın ölümünün ardından II. Gök -Türk Devleti yıkılma sürecine girdi. 735 yılından sonra tahtta İ -jan Kagan’ın olduğu bilinmektedir. Onun kısa süren iktidarında sonra tahta Teng -li (Tengri) Kagan geçti. Teng -li küçük yaşta olduğu için Po -fu Hatun ve veziri ülkeyi yönetmeye başladı. Ancak boyların huzursuzluğu ve Teng -li’nin amcalarına karşı politikası sonunda sol kanat şadı P’an Kül Tegin, bir baskınla Teng -li’yi öldürdü.

P’an Kül Tegin’in boyları baskı altına alma çabası başarılı olmadı ve Kutlug Yabgu tahtı ele geçirdi. Bu sırada Çin Uygur, Karluk ve Basmıl boylarıyla ittifak yaptı ve Kutlug’u öldürdüler. Bundan sonra halk P’an Kül Tegin’in oğlu Ozmış’ı kağan ilan etti. Çin, Türk boyları ile birlikte Ozmış üzerine yürüdü ve yapılan savaşta kağan öldü. Halk Ozmış’ın yerine oğlu Pai -mei’yi kağan ilan etti. Çin yeni kağan üzerine harekete geçerek onu bozguna uğrattı, ancak bu sırada Uygur, Karluk ve Basmıl boyları arasında anlaşmazlık başladı. Nihayetinde Uygur reisi kendini Kutlug Boyla Kül Kagan sıfatıyla kağan ilan etti. Böylece bir diğer Türk devleti olan Uygur Devleti resmen kurulmuş oldu. Uygur kağanı Kutlug, son Gök -Türk kağanı olan Pai -mei’yi öldürdü. Pai -mei Kagan’ın öldürülmesi ile beraber II. Gök -Türk Devleti de tarih sahnesinden silindi (745).

Orhun Abideleri

Orhun Abideleri Türk tarihin en eski metinlerinin yazılı olduğu anıtlardır. Bu yazıtlarda Türkler hakkında siyasi, sosyal, kültürel ve askerî bilgiler mevcuttur. Orhun Yazıtları genel itibarıyla I. Gök -Türk Devleti’nin yıkılmasından sonra doğuda yaşayan Türklerin ve onların devletleşme döneminin tarihidir.