I.Gök - Türk Devleti

Gök-Türkler, Hun Devleti'nin yıkılmasından sonra Türk tarihinin ikinci en büyük gücü olarak ortaya çıkmış ve Türk siyasi ve sosyal yapısının en önemli ögesi olmuştur. Türk adını resmî devlet adı olarak ilk defa kullanan Gök - Türkler, Yakut ve Ogur Türklerinin bir kısmı hariç tüm Türk boylarını hâkimiyetleri altına almayı başarmışlardır. Aşina sülalesi etrafında birleşen Türk boyları Bumin Kagan liderliğinde 545 yılından artık siyasi sahada görülmeye başlamışlardır. Çin ile ilişkilerde bulunan ve Juan -Juanları dağıtan Bumin, devleti kurduktan bir yıl sonra ölmüştür. Bu dönemde Bumin Kagan devleti, merkeze bağlı olan Batı kanadı hükümdarı İstemi Yabgu ile birlikte yönetmekteydi.

Mukan Kagan döneminde Çin'e üstünlük sağlandı ve doğuda Kore'den batıda Karadeniz'e kadar hâkimiyet sahası genişledi. İstemi Yabgu da bu dönemde önce Sasanilerle yaptığı anlaşma neticesinde Ak Hun Devleti'nin yıkılmasını, daha sonra da Bizans ile kurduğu ilişkiler sayesinde Sasani -Bizans çatışmasının başlamasını sağladı. 572 yılında Mukan'ın ölümünden sonra Taspar devletin gücünü zayıflatan ve itibarını sarsan uygulamalarda bulundu. Çinli bir prensesle de evlenen Taspar döneminde devlet zayıflamış ve 576 yılında İstemi'nin ölümüyle de tüm dengeler bozulmuştu. 581 yılında Taspar'ın ölümünden sonra tahta geçen İşbara ise Çin siyasetine karşı etkin olamamıştır. Nihayetinde Çin'in nifak siyaseti neticesinde Gök -Türk devleti doğu ve batı olarak ikiye bölünmüştür.

Doğu Gök -Tük Devleti

Tardu'nun 582 yılında bağımszılığını ilan etmesiyle İşbara, doğuda Çin'e mahkum bir siyaset izlemek zorunda kaldı. Tardu'nun saldırılarına, Soğd ve Töles boylarının isyanlarına ve hanedan üyelerinin hücumlarına karşı Çin'den yardım alan İşbara artık tamamen Çin'in vasal bir hükümdarı olmuştu. İşbara'dan sonra Ch'u -lohou döneminde de aynı durum devam ederken, 589 yılında başa geçen Tou -lan Kagan döneminde Çin'e karşı direnç sergilendi. Devlet eski güçlü dönemlerine dönmeye başladı. Ancak Çin'in siyaseti ve bu bağlamda muhalif hanedan üyelerini desteklemesi ve Tardu ile yapılan seferler onun önünde çok büyük engel oluşturdular.

Tou-lan'ın ölümünden sonra bir ara kendisini Gök -Türk hükümdarı ilan Tardu, Çin'in desteğini alan Ch'min Kagan ile mücadele etti ve Ch'min tahtını korudu. Gök -Türkler Çin'e bağlı olan bu durumlarından ancak Shih -pi Kagan döneminde kurtulabildiler. Çin imparatorunun kuşatıldığı, Çin'deki muhaliflerin desteklenerek isyan hareketlerinin başlatıldığı bu dönemde Gök-Türkler eski güçlerine ulaştılar. Fakat onun ani ölümü ve sonrasında başa geçen kaganların dirayetsizlikleri 626 yılından sonra devletin gücünü yeniden kaybetmesine sebep oldu. İl Kagan döneminde 630 yılı Doğu Gök - Türk Devleti'nin yıkıldığı sene oldu.

Batı Gök -Türk Devleti

Tardu'nun doğudaki faaliyetleri yukarıda görüldüğü gibi Doğu Gök -Türk Devleti'ni zayıflatırken, o batıda oldukça başarılı olmuştur. Bu dönemde batıda Baktriya ve Toharistan işgal edilmiş, Herat ve Bagdis'e kadar ilerlenilmiştir. Ayrıca Sasani Devleti'nin iç işlerine dahi müdahale edilecek noktaya kadar gelen Tardu Kaşgar, Maveraünnehir ve Horasan sahalarına kadar hâkimiyet kurabilmiştir. Tardu'nun ölümünden sonra başa Ch'u -lo geçti. Onun döneminde devlet sarsılmaya başladı ve ağır vergiler neticesinde isyanlar başladı. Karışık dönemi fırsat bilen Çin ise Ch'u -lo'yu Çin'e getirerek onu ve halkını yönetmeye başladı.

Ch'u -lo Çin'e sığındıktan sonra buradan çok etkilenerek Çin hizmetinde Kore'ye seferler düzenledi. Ancak bir süre sonra Doğu Gök -Türk hükümdarı Shih -pi'nin isteği doğrultusunda öldürüldü. Onun yerine batıda Tardu'nun torunu She -kui geçti, fakat onunda kısa bir süre sonra ölmesi neticesinde başa T'ung Yabgu geldi. Mahareti ve cesareti ile başarılı işler yapan T'un Yabgu, Töles boylarını itaate aldı, neredeyse tüm Soğd devletlerini kendine bağladı. Çin ile de ittifak kurdu. Batıda ise 619 yılında Sasanileri yenilgiye uğratarak Rey ve İsfahan şehirlerini ele geçirdi. 623 yılında da Bizans ve Hazar güçleri birlikte Sasanilere karşı başarılar elde etti. Ancak T'ung Yabgu amcası tarafından öldürüldü. Onun ölümünden taht mücadelesi ve hanedan üyelerinin kendi bölgelerinde Çin ile girmiş oldukları ittifaklar neticesinde Türk devleti dağıldı.

Gök-Türklerin Fetret Dönemi (630 -681)

51 yıl gibi uzun bir süre, Gök -Türkler devletsiz bir dönem yaşadılar. Orhun Yazıtları'nda bu sürecin temel sebepleri; devlet idarecilerinin beceriksizliği, Tük halkının kendi hakanına ve yurduna ihanet etmesi ve Çin'in entrikalarına kanmak olarak gösterilmektedir.