Asya Hunları

Asya Hunları, Türklerin kurduğu ilk devlet olmasının yanı sıra Orta Asya'da kurulan ilk imparatorluktur. Tarihi kayıtlarda geçen Hsiug-nu kelimesi, Hun kelimesinin karşılığı olup Hun adının da Türkçe halk anlamında olduğu görüşü kabul görmüştür. Hunların ağırlık merkezi Orhun ve Selenga nehirleri ile Karakum ve Ordos coğrafyalarıydı.

Hunların Çin topraklarına karşı akınları karşısında Çin'deki derebeylikler savunma duvarları inşa etmiş ve Ch'in Devleti bu duvarları birleştirerek tarihi Çin Seddi'ni vücuda getirmiştir.

Hunların bilinen ilk hükümdarı Tou-man'dır. Onun zamanında (MÖ 221-209) Hunlar, Ötüken ve Moğolistan'da güçlenmişlerdir.

Babası Tou-man'ı bir sürek avında öldürterek tahta çıkan Mo-tun (MÖ 209- 174), Asya Hunlarına en ihtişamlı devrini yaşatmıştır. Doğu seferi ile Tunghuları itaat altına alan Mo-tun, güneybatı seferi ile de Yüeh-chihleri batıya sürmüş ve böylece Çin'e giden akın yolunu Hunlara açmıştır. Kuzey ve kuzeybatı seferi ile de Hunlara akraba olan kavimleri itaat altına alarak Hun birliğini sağlamıştır.

Kuzey Çin'i ele geçiren Mo-tun, MÖ 199 yılında Pai-teng Savaşı'nda Çin ordusunu Turan taktiği ile mağlup etmiştir. Zafer sonrasında yapılan anlaşma ile Çin'i yıllık vergiye bağlamıştır.

Mo-tun zamanında ülke sınırları doğuda Kore'ye, kuzeyde Baykal Gölü ve İrtiş Nehri'ne, batıda Aral Gölü'ne ve güneyde Wei Irmağı, Tibet ve Karakurum dağlarına ulaşmıştır.

Mo-tun'dan sonra yerine oğlu Ki-ok (MÖ 174-160) geçmiştir. O, MÖ 161 yılında Çin sarayını yağmalamış ve birçok Çin şehrini yıkmıştır. Yapılan anlaşma ile Çin, yıllık vergiyi artırmıştır. Ki-ok, Yüeh-chihleri de yerlerinden ederek İpek Yolu’nun tamamının Hun hâkimiyetine geçmesini sağlamıştır.

Kün-çin zamanında (MÖ 160-126) devlet zayıflamaya başlamıştır. Çinli casuslar Hun topraklarında faaliyetlerini artırmış, Çin'e karşı Hun akınları da duraklamıştır. Hun ordu teşkilatını örnek alan Çinliler, savunmadan taarruza geçmişler ve İpek Yolu’nu ele geçirmek için Hun topraklarına girerek güneybatı topraklarını ele geçirmişlerdir. Hezimetler, gelirlerin azalması ve iç huzurun yok olması Hunları iyice zayıflatmıştır

Ho-han-yeh'in Çin himayesini savunması ve kardeşi Çi-çi'nin buna karşı çıkması üzerine Asya Hunları, Batı ve Doğu olmak üzere ikiye bölünmüştür. Batıya giden Çi-çi bağımsız bir devlet kursa da MÖ 36 yılında Çin'in saldırısı sonucu Batı Hunları tarih sahnesinden çekilmiştir.

Çin'in kuzeybatı sınırına çekilen Hohanyeh ise Çin tahakkümünde bir idare kurmuştur. MS 48 yılında Hunlar bir daha birleşmemek üzere Kuzey ve Güney Hunları olarak ikiye ayrılmışlardır.

Kuzey Hunları iktisadi açıdan önemli şehirlere sahip olduğundan sürekli olarak Çin'in saldırılarına maruz kalmıştır.Çin, Hunlara düşman kavimleri kışkırtmış, bunun neticesinde Hunlar, Doğu Moğolistan hakimiyetini kaybetmiştir. Pan-cao komutasındaki Çin orduları 50'yi aşkın Hun şehrini ele geçirmiştir. Sien-pilerin de baskıları ile Hunlar saf dışı bırakılmıştır. Yurtlarından olan Hunlar batıya göç edip Güney Kazakistan'a gitmişlerdir.

Güney Hunları, Çin'in belirlediği kukla tanhular tarafından idare edilmiştir. Son tanhunun Çin sarayında hapsedilmesi ile 216 yılında devlet, Çin hâkimiyetine girmiştir.

Bazı güçlü Hun boyları, Çin'de küçük ve kısa ömürlü hanedanlıklar kurmuştur. I. Chao Devleti (304-329), II. Chao Devleti (319-351), Hsia Devleti (407-431) ve Kuzey Liang Devleti (397-439) en bilindik olanlarıdır.