Tüketici Tercihleri – Fayda Teorisi

Tüketici Tercihlerinin Varsayımları

Tüketici tercihlerinin rasyonel olabilmesi için üç önemli varsayımın sağlanması gerekmektedir. Bunlar; tercihlerin tam olması, tercihlerin geçişli ve tutarlı olması ve bir malın çoğunun azına tercih edilmesidir.

Fayda Teorisi

İhtiyaçların giderilmesinde mal veya hizmetler kullanılmaktadır. Bu mal veya hizmetler insanların gereksinimlerini karşılar. Bu yüzden, tüketiciler bu mal veya hizmetler ile bir fayda sağlarlar. Fayda, mal veya hizmetlerin insan ihtiyaçlarını karşılama özelliğidir. Tüketicilerin amacı, bu mal veya hizmetleri satın alırken elde ettikleri fayda düzeyini en üst seviyeye ulaştırmaktır.

Toplam Fayda: Toplam fayda (TU), tüketicinin belirli bir zaman diliminde, tükettiği herhangi bir maldan elde ettiği toplam tatmin düzeyidir.

Marjinal Fayda: Marjinal fayda (MU), tüketicinin herhangi bir maldan tükettiği miktarı değiştirmesi karşısında toplam faydada meydana gelen değişimdir. İlave tüketim miktarına isabet eden toplam faydayı ifade eden marjinal ürün, fayda fonksiyonunun türevinin alınmasıyla elde edilir.

Azalan Marjinal Fayda İlkesi: Azalan marjinal fayda ilkesi, bir tüketicinin herhangi bir malın birbirini takip eden birimlerinden elde ettiği fayda, diğer bütün malların tüketim miktarı sabitken, ilgili malın tüketilen miktarı arttıkça giderek azalacaktır biçiminde ifade edilebilir.

Eş Marjinal Fayda İlkesi: Eş marjinal fayda ilkesi, bir tüketicinin gelirini çeşitli mal veya hizmetler arasında her bir mal ya da hizmete harcayacağı son para biriminden elde edeceği marjinal faydalar eşit olacak şekilde dağıttığında faydasını en üst düzeye çıkmasıdır.

Kardinal ve Ordinal Fayda

Kardinal fayda, aralarında W. Jevons, C. Menger, L. Walras ve H. Gossen vb. iktisatçıların bulunduğu düşünürler tarafından ortaya atılmıştır. Bu düşünürlere göre, herhangi bir malın tüketiminden elde edilen fayda sayısal olarak ölçülebilir. Faydanın ölçü birimine ise util denilmektedir. Faydanın toplanabileceğini ve herkes için objektif olduğunu savunan kardinaller faydanın ölçümünde 1, 2, 3 gibi sayılardan oluşan kardinal sayı sistemini kullanmaktadırlar. Kardinaller için hem fayda ve hem de marjinal fayda belirli bir sayısal değerle hesaplanabilmektedir.

Kayıtsızlık Eğrileri

Kayıtsızlık eğrileri, tüketicilerin zevk ve tercihlerinin ordinal olarak ölçülmesi halinde kullanılmaktadır. Kayıtsızlık eğrisi, aynı fayda düzeyini ifade eden çeşitli mal bileşimlerini gösteren eğridir. Kayıtsızlık eğrisi, farksızlık eğrisi olarak da adlandırılmaktadır. Kayıtsızlık eğrisi üzerinde tüketicinin tükettiği mal bileşimleri farklı olmasına rağmen elde ettiği fayda düzeyi daima aynıdır. Kayıtsızlık eğrisi aynı fayda düzeyini temsil ettiği için bu fayda düzeyinin elde edilmesinde, tüketilen mal veya hizmetler birbirleri yerine kolaylıkla ikame edilebilir.

Kayıtsızlık Eğrilerinin Özellikleri: Kayıtsızlık eğrileri, orijinden uzaklaştıkça daha fazla fayda düzeyini göstermektedir. Daha üstte yer alan bir kayıtsızlık eğrisinden elde edilen fayda, daha alttaki kayıtsızlık eğrisinden sağlanan faydadan daha büyüktür. Kayıtsızlık eğrileri tüketicilerin tercihlerini ordinal şekilde gösterdiği için daha üstte yer alan eğrisinin tüketiciye ne kadar fazla fayda sağladığı söylenemez. Kayıtsızlık eğrileri negatif eğimli, orijine dış bükeydir ve birbirleri ile kesişmezler.

Marjinal İkame Oranı: Marjinal ikame oranı (MRS), kayıtsızlık eğrisinin eğiminin mutlak değerini gösterir. Marjinal ikame oranı, aynı kayıtsızlık eğrisinde kalmak kaydı ile, tüketilen mallardan herhangi birinden bir birim daha fazla kullanma karşılığı diğer maldan vazgeçilen miktarı gösterir. Aynı fayda düzeyinin sağlanması için tüketici, mal veya hizmetlerden birini daha fazla tükettiğinde diğer mal veya hizmetten daha az tüketeceği için bu oran eksi işaretlidir.

Bütçe Doğrusu

Kayıtsızlık eğrileri, tüketicilerin mal veya hizmetler arasındaki zevk ve tercihlerini yansıtmaktadır. Fakat, tüketicinin bu mal veya hizmetleri satın alma imkanını göstermemektedir. Söz konusu mal ya da hizmetlerin satın alma olanağı bütçe doğrusu ile ifade edilebilir.

Bütçe Doğrusunun Değişmesi: Bütçe doğrusu, tüketici geliri ve malların fiyatlarının sabit olduğu varsayılarak çizilmektedir. Dolayısıyla, malların fiyatları ve tüketici gelirinin değişmesi hâlinde bütçe doğrusu değişecektir. Gelirin değişmesi bütçe doğrusunun konumunu değiştirirken malların fiyatlarının değişmesi bütçe doğrusunun eğimini değiştirmektedir.

Ordinal Fayda Yaklaşımında Tüketici Dengesi

Tüketici, aynı fayda düzeyini çok sayıda mal bileşimi tüketerek elde edebilir. Bu mal bileşimlerini bize kayıtsızlık eğrisi göstermektedir. Tüketici kayıtsızlık eğrisi üzerindeki mal bileşimlerinden herhangi birini seçebilir. Rasyonel davranan bir tüketici için bu bileşimlerden sadece bir tanesi faydasını en üst düzeye ulaştırmakta olup, tüketicinin iç dengesini gerçekleştirir. Tüketici dengesi, kayıtsızlık eğrisi ile bütçe doğrusunun birbirine teğet olduğu noktada gerçekleşmektedir.

Köşe Çözümler

Tüketici iç dengesini gerçekleştirdiğinde her iki maldan da belirli bir düzeyde tüketmektedir. Fakat bazı durumlarda tüketici gelirini iki mal arasında dağıtmayarak gelirinin tamamıyla sadece tek bir mal satın almak suretiyle dengeye gelmektedir. Tüketicinin bu davranışının sebebi, mal veya hizmetlerin bazılarının fiyatlarının çok yüksek olmasıdır.

Kardinal Fayda Yaklaşımında Tüketici Dengesi

Kardinal fayda yaklaşımında tüketicinin fayda düzeyinin sayısal olarak ölçülebildiği varsayıldığı için tüketici dengesi matematiksel olarak elde edilmektedir. Tüketicinin dengeye gelebilmesi için, belirli olan gelirini mallar arasında her bir malın marjinal faydasının malın kendi fiyatına olan oranını tüm mallar için eşit olacak şekilde dağıtmalıdır. Yani, eş marjinal fayda ilkesini sağlamalıdır.