Piyasa Dengesi ve Dengedeki Değişmeler

Piyasa Dengesi

Piyasa dengesi, talep eğrisi ile arz eğrisinin kesiştiği noktada gerçekleşir. Arz ve talebin birbirine eşit olduğu fiyat düzeyi, arz ve talep eğrilerinin kesiştiği noktaya karşılık gelmektedir. Dolayısıyla, söz konusu mal hem satın alınmış ve hem de satılmıştır. Piyasa dengesi matematiksel olarak arz denkleminin talep denklemine eşitlenmesi ile elde edilir.

Piyasada Arz Fazlası Olma Durumu: Denge fiyatının üstündeki herhangi bir fiyat düzeyinde arz edilen miktar talep edilen miktardan daha fazla olduğundan, bir arz fazlası ortaya çıkmaktadır.

Piyasada Talep Fazlası Olma Durumu: Denge fiyatının aşağısındaki herhangi bir fiyat düzeyinde ise arz edilen miktar talep edilen miktardan daha az olduğu için, bir talep fazlası veya mal kıtlığı bulunmaktadır.

Piyasa Dengesindeki Değişiklikler

Piyasa dengesi, talep eğrisi ile arz eğrisi tarafından belirlendiği için bu eğrilerin değişmesi halinde piyasa dengesi de değişmektedir. Yani, arz sabitken talebin değişmesi veya talep sabitken arzın değişmesi ve hatta arz ile talebin birlikte değişmesi piyasa dengesini değiştirecektir.

Sadece Arzın veya Talebin Değişmesi: Herhangi bir malın talebi sabitken sadece arzın artması halinde denge fiyatı düşmekte; denge miktarı ise artmaktadır. Benzer biçimde, söz konusu malın talebi sabitken sadece arzın azalması denge fiyatını yükseltip denge miktarını düşürecektir. Böylece, talep sabitken arzın değişmesi denge miktarını aynı yönde, denge fiyatını ise ters yönde etkilemektedir.

Arzın ve Talebin Aynı Anda ve Aynı Oranda Değişmesi: Arz ve talep eğrilerinin aynı anda ve aynı oranda değişmesi istisnai bir durumdur. Arz ve talebin aynı anda ve aynı oranda artması, denge fiyatını değiştirmemekte fakat denge miktarını yükseltmektedir. Arz ve talep aynı anda ve aynı oranda azaldığında, denge fiyatı değişmemekte ama denge miktarı düşmektedir.

Arzın ve Talebin Aynı Anda ve Farklı Oranda Değişmesi: Arz ve talep eğrilerinin aynı anda ve farklı oranda değişmeleri de mümkündür. Arz ve talebin aynı anda ve farklı oranda artması halinde, denge miktarı yükselirken denge fiyatının nasıl değişeceği belirsizdir.

Tüketici ve Üretici Rantı

Tüketici rantı (tüketici artığı), tüketicinin bir mala ödemeye razı olduğu en yüksek fiyat ile gerçekte ödediği fiyat arasındaki farktır. Üreticilerin mallarını satmaya razı oldukları minimum bir fiyat seviyesi bulunmaktadır. Üreticiden üreticiye değişiklik gösteren bu fiyat düzeyi ile malın piyasada oluşan denge fiyatı arasındaki fark üretici rantı olarak bilinir.

Piyasa Dengesine Müdahale

Piyasa dengesi arz ve talepteki değişmeler dışında da değişebilmektedir. Devlet veya hükûmet , piyasa dengesine doğrudan ve dolaylı biçimde müdahalede bulunabilir. Doğrudan müdahale olarak fiyat kontrolleri ile piyasa dengesi değiştirilmektedir. Dolaylı müdahalede ise vergilendirme yapılmaktadır.

Fiyat Kontrolleri

Bu müdahalede hükûmet piyasa fiyatına doğrudan müdahale ederek, malın piyasada alınıp satılacağı fiyatı bizzat kendisi belirlemektedir. Devletin piyasaya fiyat kontrolleri ile iki şekilde müdahalesi söz konusudur. Bunlar taban fiyatı uygulaması ve tavan fiyatı uygulaması olmak üzere ikiye ayrılır.

Taban fiyatı uygulaması: Taban fiyatı uygulaması, piyasa fiyatının üstünde bir fiyat belirlenerek bu fiyatın aşağısında mal, hizmet veya üretim faktörü satılamayacağı öngörüsüyle piyasaya yapılan müdahaledir.

Tavan fiyatı uygulaması: Tavan fiyatı uygulaması, piyasa fiyatının altında bir fiyat belirlenerek bu fiyatın üzerinde mal satılamayacağı öngörüsüyle piyasaya yapılan müdahaledir.

Vergilendirme

Devlet, mal veya hizmet üzerine koyacağı bir satış vergisi ile de piyasa fiyatına dolaylı yoldan müdahalede bulunabilir.

Arz ve talep esnekliklerinin özel durumlarında verginin yansıması: Talebin fiyat esnekliğinin sıfır olduğu durumda, verginin tümüne tüketiciler katlanır. Talebin fiyat esnekliğinin sonsuz olduğu bir durumda ise verginin tümü üreticiye yansır.