Kamu Gelirlerinin Yapısı ve Çeşitleri
Kamu Gelirlerinin Tanımı ve Sınıflandırılması
Devletin veya diğer kamu kuruluşlarının görevlerini yerine getirebilmesi amacıyla anayasal sınırlar içinde başvurdukları çeşitli kaynaklardan elde ettikleri gelirlerin tümüne kamu gelirleri denilmektedir. Bugün kamu gelirlerinin %80 -90 civarında miktarının genel anlamda vergilerden elde edildiğini, geri kalan miktarın ise diğer kamu gelirlerinden sağlandığını söyleyebiliriz.
Klasik ve Modern Maliyecilerin Kamu Geliri Tanımı
Klasik maliyeciler kamu gelirlerini gerçek kamu gelirleri ve gerçek olmayan kamu gelirleri şeklinde iki sınıfa ayırırlar. Gerçek kamu gelirleri, mamelek gelirleri, hizmet satışları gelirleri, vergiler ve vergiye benzer kamu gelirleridir. Gerçek olmayan kamu gelirleri ise hakiki kamu gelirlerinin öne alınmış şeklidir. Gelecekte gerçek kamu gelirleriyle ödenirler.
Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunundaki Tanımlar
5018 sayılı Kamu Malî Yönetimi ve Kontrol Kanununda kamu kaynakları, kamu gelirleri ve özel gelir kavramları şu şekilde tanımlanmıştır. Buna göre Kamu kaynakları;
- Borçlanma suretiyle elde edilen imkânlar dâhil kamuya ait gelirler,
- Taşınır ve taşınmazlar,
- Hesaplarda bulunan para, alacak ve haklar ile her türlü değerleri ifade eder.
Bununla birlikte kamu geliri ise kanunlarına dayanılarak toplanan vergi, resim, harç, fon kesintisi, pay veya benzeri gelirler, faiz, zam ve ceza gelirleri, taşınır ve taşınmazlardan elde edilen her türlü gelirler, hizmet karşılığı elde edilen gelirler, borçlanma araçlarının primli satışı suretiyle elde edilen gelirler, sosyal güvenlik primi kesintileri, alınan bağış ve yardımlar ile diğer gelirleri ifade eder.
Özel gelir ise genel bütçe kapsamındaki idarelerin kamu görevi ve hizmeti dışında ilgili kanunlarında belirtilen faaliyetlerinden ve fiyatlandırılabilir nitelikteki mal ve hizmet teslimlerinden sağlanan ve genel bütçede gösterilen gelirlerdir.
Kamu Gelirlerinin Çeşitleri
Devletin en önemli gelir kaynağını vergiler oluşturmaktadır. Vergiler karşılıksız olarak alınmakta ve elde edilen fayda ile ödenen vergi arasında bir bağ bulunmamaktadır. Vergi gelirlerinin yanı sıra, sunulan kamu hizmetinin faydası ile bağlantı kurularak alınan harç, şerefiye, parafiskal gelirler gibi kamu gelirlerinin yanı sıra, teşebbüs gelirleri ve para işlemlerinden doğan gelirler de kamu gelirleri içerisinde önemli bir yer tutmaktadır.
Vergi
Kamu hizmeti, modern devlet anlayışında vergilerin doğuş ve gelişim sebebidir. Çağdaş devletin gelirlerini oluşturan en önemli kaynak vergilerdir. Vergi esasında, gerçek veya tüzel kişinin geliri üzerindeki toplumun hakkını ifade etmektedir.
Resim
Kamu kuruluşlarının belirli bir hizmetin ya da işin yapılmasına kamu kurumlarınca yetki ve izin vermesi sonucu, bu işi ya da hizmeti üstlenenlerden alınan paralara resim denir.
Harçlar
Kamusal nitelikli bir hizmetten bazı kişilerin özel yarar elde etmeleri karşılığında ödedikleri paraya harç adı verilir. Belirli bir hizmet karşılığı olması harçların temel özelliklerinden biridir.
Şerefiye
Kamu kuruluşlarının giriştiği imar faaliyetleri sonucu, bu faaliyetlerin yapıldığı yerlere yakın mülkleri bulunanlardan, artan mülk değerlerinden dolayı, yapılan işlerin giderlerine iştirak ettirilmeleri için alınan paya şerefiye denir.
Fonlar
Belirli bir amacın gerçekleştirilmesi için ayrılmış bulunan ve gerektiği zaman belirlenen amaç için kullanılmak üzere belli bir hesapta toplanan ve harcanabilen paralar olarak fonu tanımlayabiliriz.
Vergi Benzeri Gelirler
Parafiskal gelirler, iktisadi, sosyal veya mesleki amaçlı kamusal hizmet gören bazı kuruluşların finansmanını sağlamak için, bunların sunduğu hizmetlerden yararlananlardan zora dayanılarak prim, aidat vb. adlarla alınan paralardır.
Mamelek Gelirleri
Devletin kamu ve özel hukuk statüsünde sahip olduğu taşınmaz ve taşınır mallar ile hakların işletilmesinden, kiralanmasından yahut satışından elde edilen gelirler ile ekonomiye müdahalesi ve devletleştirme sonucu kurduğu ticari ve sınai mahiyetteki teşebbüslerden elde ettiği gelirler mamelek gelirleridir.
Para İşletmelerinden Doğan Gelirler
Devletler, kişilerden farklı olarak para basma imkânına sahiptir. Devletin para basmak suretiyle elde ettiği gelirlere "senyoraj" denir.
Para ve Vergi Cezaları
Para ve vergi cezalarında asıl amaç gelir elde etmek değil, toplumun bazı kurallara uymasını sağlamaktadır. Örneğin; imar, vergi, çevre ve trafik kabahatlerine kesilen cezalar böyledir.
Bağış ve Yardımlar
Örneğin, okul yapımında kullanılmak veya deprem, sel vb. olağanüstü durumda ortaya çıkan ihtiyaçları karşılanmak üzere hayırsever vatandaşların belirli miktardaki parayı devlete bağışlaması devlet açısından bir gelirdir.
Borçlanma
Devlet borçlanması bütçe açıklarını veya kamu kesiminin finansman ihtiyacını karşılamak için yapılır. Devlet borçlanarak özel ekonomiden kamu ekonomisine fon transfer eder. Borçlanmanın temel hukuki nitelikleri rızaya dayanması, sözleşmeye bağlı olması ve karşılığının bulunması şeklinde sıralanabilir.
Diğer Gelirler
Kaybedildiği hâlde sahibi bulunamayan mallar, mirasçısı olmayan ölen kişilerin tereke hâkimliği kararınca hazineye kalan mal ve para varlıkları bu gelirlere örnek olarak sayılabilir.