Thorstein Veblen (1857-1929)

Giriş

Materyalizm ve tüketimcilik, Sanayi Devrimi’yle birlikte yükselişe geçen olgular olmuştur.

Veblen’in teorisi günümüze kadar artarak gelen materyalizmin ve tüketimciliğin sistematik bir şekilde tartışıldığı (ve eleştirildiği) ilk teorilerdendir.

Veblen’in Kısa Yaşam Öyküsü

Thorstein Bunde Veblen, 1857-1929 yılları arasında yaşamış NorveçliAmerikan bir iktisatçı ve sosyologdur.

1899’da ilk ve en ünlü eseri olan The Theory of the Leisure Class: An Economic Study of Institutions (Aylak Sınıfın Teorisi: Kurumların İktisadi İncelemesi) ile birlikte adından sıkça söz ettirmeye başlamıştır.

1904’te The Theory of Business Enterprise (Ticari İşletmenin Kuramı) adlı eseri yayımlanmıştır.

Diğer bir önemli eseri olan The Instinct of Workmanship and the State of the Industrial Arts‘ı (Ustalık İçgüdüsü ve Sanayinin Durumu) 1914’te yayımlamıştır.

Veblen, takvimler 3 Ağustos 1929’u gösterdiğinde hayata veda etmiştir. Bu tarihin sembolik bir önemi vardır, çünkü Büyük Buhran bu yıl patlak vermiştir. Çeşitli isimler Büyük Buhran’ın Kuzey Amerika üzerindeki etkilerini Veblen’in öngördüğünden bahsetmişlerdir.

Veblen’in Etkilendiği Ekoller ve Yaklaşımının Temel Dayanak Noktaları

Veblen’in etkilendiği başlıca entelektüel kaynaklar şu şekilde sıralanabilir:

• Alman idealizmini de kapsayacak şekilde Alman felsefesi ve iktisadı. Özellikle Immanuel Kant ve Alman Tarih Okulu’ndan Gustav Schmoller,
• İngiliz ampirizmi. Özellikle David Hume,
• Amerikan pragmatizmi. Özellikle C. S. Peirce ve John Dewey,
• Avrupa sosyalizmi. Özellikle Karl Marx, Marksistler ve Marksizm ekolü,
• Anglo-Amerikan evrim düşüncesi. Özellikle Charles Darwin, Herbert Spencer ve W. G. Sumner,
• Edward Bellamy ve anarko-sendikalizmi de kapsayacak şekilde Amerikan sosyalist düşüncesi,
• İngiliz sosyalizmi. Özellikle John Hobson,
• Fransız ütopik sosyalizmi. Özellikle Charles Fourier ve Henri St. Simon,
• İskoç siyasal iktisadı. Özellikle John Rae,
• Norveç Lüterciliği,
• Psikoloji. Özellikle Jacques Loeb ve William James,
• Antropoloji. Özellikle Franz Boas ve Edward Tylor.

Birbiriyle Çatışan İki Toplumsal Sınıf: Sanayi Sınıfı ve Aylak Sınıf

Veblen en temelde bir kapitalizm eleştirisi yapmıştır ancak teorisinin Marksist bir teori olup olmadığı tartışmalıdır ancak Veblen’in kısmen de olsa Marx’tan etkilendiğini söylemek mümkündür.

Veblen’in aylak sınıfı; siyasetçileri, yöneticileri, hukukçuları, iş insanlarını ve benzeri diğer kesimleri içerir. Bu sınıf, feodal dönemde ortaya çıkmış olan ve toplumun ayrıcalıklı azınlığına işaret eden sınıftır.

Varlıklı olan bu sınıfın üyeleri, herhangi bir üretim faaliyetinde bulunup toplumsal kalkınmaya katkı sağlamazlar.

Sanayi sınıfı ise zanaatkârlar ve iş makinesi kullanarak geçimini sağlayanlar gibi üretken işçilikle uğraşan kesimden oluşmaktadır.

Aylak sınıfı oluşturanlar, sanayi sınıfının emeğini sömürürken özelde sanayinin, genelde ise toplumun ilerlemesini sekteye uğratan “barbarlar” ve “avcılardır”.

Aylak sınıfın üyeleri “üstünlüklerini” iyi yöneticilik kapasiteleri ve başarılı “kaptanlıklarıyla” değil, daha ziyade emeğin, zamanın ve paranın tüketimiyle sergilemektedirler.

Endüstri ve İşletme

Veblen, “işletme” ve “endüstri” arasındaki ayrıma dikkat çeker.

Veblen’e göre, (endüstri ile bağlantılı) endüstriyel istihdam, üretimle sonuçlanan işgücünü ve yönetimi ifade etmektedir.

Öte yandan, (işletme ile bağlantılı) parasal istihdamda değer biçme, pazarlama ve üretilmiş olan ürünlerin dağıtımı söz konusudur.

İşletme, piyasadaki pazarlık süreçlerini merkeze alırken endüstri, maddi nesnelerin ve süreçlerin şekillendirilmesini hedeflemektedir.

Gösterişçi Tüketim ve Gösterişçi Aylaklık Sonucu Oluşan Gösterişçi İsraf

Gösterişçi tüketim, seçkin statüsüne işaret eden bir referans noktasıdır ve kişinin, çalışmanın ötesine geçtiğinin sembolik ifadesidir.

Gösterişçi israf, bireyin nesneler konusunda olduğu kadar zaman konusunda da savurgan olabileceğini akıllara getirmektedir.

Gösterişçi aylaklık da toplumsal gelişme için kullanılmayan boş zamanla yakından ilintilidir.

Tüm bu gösterişçi davranışın önemli sonuçlarından birisi de Veblen’in maddi öykünme kavramıyla açıkladığı durumdur. Alt sınıflar, toplumsal hiyerarşi piramidinin zirvesinde yer alan aylak sınıfın tüketim alışkanlıklarını taklit ederler.

Veblen Malları ve Veblen Etkisi

Veblen malları veya Veblen etkisi söz konusu olduğunda bir malın veya hizmetin fiyatı belirli bir seviyenin üzerine çıktıktan sonra, o mal veya hizmetin talep edilme oranının da arttığı görülmektedir.

Veblen etkisinin temelde iki nedeni vardır: kalite algısı ve statü malları.

Veblen’de Feminizm

Veblen’e göre, kadınların tüketimi aslında parayı kazanan erkeklerin ihtiyaçlarını karşılamaktadır, çünkü kadınlar, erkek zenginliğini sergileyen aracılar konumundadırlar.

Veblen, mülkiyetin kaynağını savaşlarda aramıştır.

Ona göre savaşçı barbarlar, ellerine geçirdikleri savaş ganimetlerinin yeni sahibidirler. Ganimetlerin bazıları kolektif olarak kullanılsalar da bireysel olarak kullanılan ganimetler de vardır.

Veblen, buradan savaşlardaki esirlere ulaşır ve bunların çoğunluğunun kadın olduğunu söyler, çünkü onları kontrol etmek erkeklere istinaden daha kolaydır ve kadın emeği daha değerlidir.

Ona göre, evlilik kurumu, bir barbarlık kurumudur.

Veblen'in Bıraktığı Entelektüel Miras

Veblen, çağının ötesine geçen teorisiyle birçok tüketim teorisyenini, feminist iktisatçıyı ve Amerikan edebiyatçısını etkilemiştir.