İndeksler

İndeksler, basit veya bileşik bir iktisadi olayın, zaman veya mekân itibarıyla gösterdiği değişmeleri, bir nispet hâlinde ifade ederler. Değişikliklerin mutlak rakamlar yerine, yüzdeler hâlinde ifade edilmesi daha rahat anlaşılır. Meselâ, “A malının üretimi 2010 yılında 256500 ton iken, 2011’de 275700 ton olmuştur.” demek yerine, 2010 yılı üretimini 100 kabul ederek 2011 yılındaki üretimi 107,5 olarak tespit ederiz. Bu şekilde 2011 yılı üretiminin 2010’a göre %7,5’lik bir artış gösterdiği hemen anlaşılır.

İndeksler zaman serilerinde temel yıla, mekân serilerinde ise ortalama değere göre üzerinde durulan dönemin veya mekânın değerdeki yüzde değişimi gösterir. 100'ün üzerindeki indeks sayıları temel değere göre artışları gösterir. Mesela indeks sayısı 110 olduğunda 100'den fazla kısım temel değere göre %10'luk artışın olduğunu gösterir. 100'ün altındaki indeks sayıları temel değere göre azalışları gösterir. Mesela indeks sayısı 90 olduğunda bunun 100'e tamamlayan kısım temel değere göre %10'luk azalışın olduğunu gösterir.

Zaman serisinden elde edilen indeksler, herhangi bir mal veya hizmetin fiyat, miktar veya kıymetinde meydana gelen değişimi izleme kullanılabileceği gibi herhangi bir iktisadi göstergenin değerinde meydana gelen değişimi izlemede de kullanılabilir. Hatta birden fazla mal veya hizmetin fiyat, miktar veya kıymetinde meydana gelen değişimi izleme de kullanılabilir.

Zaman serilerinde ilk yıl genellikle temel yıl olarak kabul edilir. Diğer yılların değerleri temel yıl değerine bölünüp 100 ile çarpıldığında diğer yıllara ait indeks değerleri hesaplanmış olur. Zaman serisinde her yılın değeri kendisinden bir önceki yılın değerine bölünüp 100 ile çarpıldığında zincirleme indeksler hesaplanmış olur.

Bu ünite okunduğunda tek bir malın, hizmetin veya bir iktisadi göstergenin fiyat, miktar veya kıymetindeki yüzde değişim hesaplanabileceği (basit indeksler) gibi birden fazla mal veya hizmetin veya iktisadi göstergenin fiyat, miktar veya değerindeki yüzde değişim (bileşik indeksler) de hesaplanabilir.

Bileşik indeksler hem tartılı hem de tartısız olarak hesaplanabilir. Tartısız bileşik indeksler hesaplanırken yalnızca indeksin hesaplanmasına konu olaran değerler kullanılır. Birden fazla mal veya hizmetin fiyatındaki değişimi gösteren indekslere bileşik fiyat indeksi denir. Birden fazla mal veya hizmetin miktarındaki değişimi gösteren indekslere bileşik miktar indeksi denir. Birden fazla mal veya hizmetin kıymetindeki değişimi gösteren indekslere bileşik kıymet indeksi denir.

Tartılı bileşik fiyat indekslerinin hesaplanmasında miktarlar tartı olarak kullanılırken, tartılı bileşik miktar indekslerinin hesaplanmasında fiyatlar tartı olarak kullanılır. Laspeyres fiyat indeksinin hesaplanmasında temel yıl miktarları tartı olarak kullanılır. Paasche fiyat indeksinin hesaplanmasında indeksi hesaplanacak yılın miktarları tartı olarak kullanılır. Fisher'in ideal fiyat indeksi Paasche fiyat indeksi ve Laspeyres fiyat indeksinin geometrik ortalamasıdır. Laspeyres miktar indeksinin hesaplanmasında temel yıl fiyatları tartı olarak kullanılır. Paasche miktar indeksinin hesaplanmasında indeksi hesaplanacak yılın fiyatları tartı olarak kullanılır. Fisher'in ideal miktar indeksi Paasche miktar indeksi ve Laspeyres miktar indeksinin geometrik ortalamasıdır.

Mekân serilerinden elde edilen indekslere mekân indeksi denir. Mekân indeksleri bir mekâna ait değerin mekân değerleri ortalamasına bölünmesiyle elde edilir. Mekân indeksi, bir mekândaki iktisadi mal veya hizmetin veya iktisadi göstergenin mekân değerleri ortalamasının yüzde kaç altında veya üstünde olduğunu gösterir.