Emeviler Dönemi İlim ve Kültür Hayatı

Asr-ı Saadet ve Hulefâ -yi Râşidîn Dönemi'nde İlim

Hz. Peygamber tarafından başlatılan ve Hulefâ -yi Râşidin zamanında artarak devam eden ilmî gelişmeler Emeviler dönemi ilm îfaaliyetleri için temel oluşturmuştur.

Emeviler Dönemi'nde İlim ve Ulemaya Genel Bir Bakış

Emeviler zamanında büyük âlimlerin yaşaması, İslâmiyet’in geniş alanlara yayılması, Müslümanların farklı kültürlerle tanışarak onlardan bazı konularda etkilenmeleri ve henüz tedvin ve tasnif edilmeyen hadislerin kaybolma endişesi gibi sebeplerle ilmî faaliyetler hız kazanmıştır. Başta Medine olmak üzere pek çok bölgeye dağılan sahâbîlerin etrafında ilim halkaları oluşmaya başlamış ve bu merkezler hareketli birer ilim merkezleri h âline gelmiştir.

Emevilerin Dönemi'nde İlimlerin Sınıflandırılması

Emeviler dönemindeki ilmî gelişmeler sadece söz konusu dönemle sınırlı kalmamış, bu dönemde pek çok âlim tarafından gerçekleştirilen ilmî faaliyetler sonraki devirlerde de Müslümanların ilmî açıdan gelişmesine katkı sağlamıştır. Kur’ân ilimleri (Tefsir, Kıraat), Hadis, Fıkıh, İslam Tarihi, Kelam vb. dinî ilimler Emeviler zamanında önemli ilim dallarından olma vasfını korumuşlardır. Bununla birlikte dinî ilimlerin dışında değişik ilim dalları da (şiir, hitabet, gramer, ensâb vb.) dinî ilimler kadar olmasa da eğitimin konusu hâline gelmişlerdir.

İlim Öğretilen Mekanlar

İslam şehrinin nüvesini oluşturan mescitler dinî ilimlerin merkezi h âline gelerek asırlar boyu ilmî çalışmaların sürdürüldüğü mekânların en önemlileri arasında yer almışlardır. Emeviler zamanında mescitler dışında saraylar, âlimlerin evleri, çöl ve küttâblar da önemli ilim merkezleri h âline gelmişlerdir.

Emeviler dönemi eğitim mekânlarından birisi de çöldür. Çöl sadece hayatta kalabilmek için zorunlu olan atıcılık, binicilik, dövüşçülük ve yüzücülüğün öğrenildiği bir yer olmayıp aynı zamanda şiir, musiki, fasih ve beliğ konuşma gibi sanatların da en güzel şekliyle öğrenilip icra edildiği bir mekândı. Bu sebeple Emevi halifeleri de evlatlarını çöle göndererek onların söz konusu bilgi ve becerileri öğrenmelerini istemişlerdir.

Küttâblar da Emeviler Dönemi'nin önemli eğitim kurumları arasında idiler. Özellikle emsar denilen büyük vilayetlerde olduğu gibi kasaba hatta köylerde bile küttâblar vardı. Küttâblarda tedrisatını tamamlayan öğrenciler eğitimlerine mescitlerdeki ders halkalarına katılarak devam etmişlerdir.

Kur'an İlimleri

Değişik bölgelere gönderilen ve resm îhüviyete haiz olan bu nüshalara bağlı olarak Kur’ân’ın okunması ve öğretilmesi için Emeviler döneminde muallimler görevlendirilmiştir. Kırat ilmine dair ilk eserler Emeviler döneminde yazıldı. Günümüze intikal etmemekle birlikte söz konusu eserler sonraki dönemlerde bu alanda yapılacak olan çalışmalara kaynaklık etmişlerdir.

Hadis

Hadislerin kitap oluşturacak boyutta olmasa bile sahifeler h âlinde yoğun bir şekilde yazıldığı Emeviler devrinde hadislerin tedvini de gerçekleştirilmeye başlanmıştır. Emevi halifelerinden Ömer b. Abdülaziz vilayetlerdeki valiler ve hadis âlimlerine mektuplar yazarak Hz. Peygamber’den nakledilen hadislerin toplanmasını istemiştir. Böylece hadis sayfaları bir araya getirilerek tedvin dönemi başlatılmıştır.

Fıkıh

Emeviler devri fıkhın müstakil olarak bir ilim dalı h âline geldiği dönem olarak kabul edilmektedir. Başını Saîd b. Müseyyeb’in çektiği “Hicaz ekolü” ve önderliğini İbrahim en -Nehâî’nin yaptığı “Irak ekolü” bu dönemde teşekkül etmiştir.

Kelam

Emeviler Dönemi, kelam tarihi bakımından itikadi konularda tartışmaların başladığı ve kelam ilminin temellerinin atıldığı bir devir olarak kabul edilmektedir.

Tarih

Emeviler Dönemi'ndeki çalışmalarla siyer ve meğâzî ilminin temelleri atılmış, bu temel üzerine Abbasiler Devri'nde gerçekleştirilen katkılarla İslâm tarihinin çok zengin ve güvenilir kaynaklarının teşekkülü söz konusu olabilmiştir.

Dil ve Edebiyat

Emevi Dönemi'nde yaşanan siyasi ve itikadi olaylar Arap şiirinin teşekkülünde etkili olmuştur. Emeviler zamanında çok sayıda hiciv ve medih şairi yetişmiştir. Emeviler dönemi şiirini içerik olarak iki grupta değerlendirmek mümkündür: aşk şiiri, siyasi şiir. Emeviler Dönemi Edebiyatı bakımından sadece şiirler değil edebiyatın diğer türlerinden olan edeb î mektuplar, hutbeler ve nesir de oldukça gelişmiştir. Emeviler zamanında Arap dilinin kurallarının oluşumu bakımından önemli olan Nahiv ilminin gelişmesine yönelik adımların atıldığı görülmektedir. Bunun sebebi de özellikle Arap olmayan Müslümanların sayısının fetihlerle birlikte fazlalaşmasıdır.

Ulûmu'l -Evâil

Emeviler zamanında sadece dinî ve sosyal ilimler değil başta felsefe, astronomi, matematik, tıp ve kimya gibi akli ilimler sahasında da önemli çalışmaların başladığı görülmektedir. Emeviler devrinde Hint, Yunan, Mısır ve İran gibi antik medeniyetlerden yapılan tercümelerin de etkisiyle matematik, astronomi, fizik, kimya, zooloji, biyoloji, botanik, tıbbın çeşitli dalları ve eczacılık gibi “fen ve sağlık bilimleri” alanlarında yoğun çalışmalar başlatılmıştır.