Çalışma Süreleri

İş Kanunu’nda haftalık çalışma süresi, yer altı maden işlerinde çalışan işçiler için otuz yedi buçuk saat, diğer işçiler için kırk beş saat olarak kabul edilmiştir.

Haftalık çalışma süresinin, çalışma günlerine eşit bölünmesi şeklinde kanuni bir zorunluluk mevcut değildir. Kanun’da, işverenler için “denkleştirme” olarak adlandırılan bir imkân da öngörülmüştür. Eğer denkleştirme yapıldığı dönemde, işçilerin bazı haftalar hiç çalıştırılmaması yahut az çalıştırılması yoluyla ortalama haftalık çalışma süresi kırk beş saati aşmıyor ise, yoğunlaştırılmış haftalarda kırk beş saati aşan süreler, fazla çalışma olarak değerlendirilmez. İşveren tarafından denkleştirme uygulamasına gidilebilmesi için işçinin onayı alınmalı, denkleştirme yapılan dönemde günlük çalışma süresi on bir saati aşmamalı ve denkleştirme süresi en çok iki ay olmalıdır. Toplu iş sözleşmeleri ile bu süre dört aya kadar uzatılabilir. Turizm sektöründe bu süre dört aya çıkarılmış ve toplu iş sözleşmeleri ile altı aya kadar uzatılmasına imkân tanınmıştır.

Çalışma hayatında “gece” kavramı, en geç saat 20.00'de başlayarak en erken saat 06.00'ya kadar geçen ve her halde en fazla on bir saat devam eden süredir. İşçilerin gece çalışmaları yedi buçuk saati geçemez. Gece ve gündüz işletilen ve nöbetleşe işçi postaları (vardiyaları) kullanılan işlerde, bir çalışma haftası gece çalıştırılan işçilerin, ondan sonra gelen ikinci çalışma haftası gündüz çalıştırılmaları suretiyle postalar sıraya konur. Gece ve gündüz postalarında iki haftalık nöbetleşme esası da uygulanabilir. Postası değiştirilecek işçi kesintisiz en az on bir saat dinlendirilmeden diğer postada çalıştırılamaz. Hukukumuzda kadın çalışanların gece postalarında çalıştırılması bakımında özel düzenlemeler öngörülmüştür.

Hazırlama, Tamamlama ve Temizleme İşleri Yönetmeliği uyarınca, günlük çalışma sürelerine ek olarak bu sürelerin başlama saatlerinden önce veya bitme saatlerinden sonra, hazırlama, tamamlama ve temizleme işlerini yapacak olan işçiler, söz konusu işlerde günde en çok iki saat daha çalıştırılabilir. Bir iş yerinde, hazırlama, tamamlama ve temizleme işlerini de yapan asıl işçilere, bu işlerde geçirdikleri süre için, normal saat başına düşen ücretin %50 yükseltilerek ücret ödenmesi gerektiği öngörülmüştür.

Bazı işlerde çalıştırılan işçilerin günlük çalışma süreleri iş sağlığı ve güvenliği sebebiyle daha kısa olmalıdır. Bu husus Sağlık Kuralları Bakımından Günde Ancak Yedibuçuk Saat veya Daha Az Çalışılması Gereken İşler Hakkında Yönetmelik’te düzenlenmiştir.

Bazı işlerin niteliği gereği, haftalık çalışma süresinin iş günlerine bölünmesi mümkün değildir. Kara ve demiryollarında taşıma gibi bu işler, Haftalık İş Günlerine Bölünemeyen Çalışma Süreleri Yönetmeliği ile düzenlenmiş ve özel denkleştirme hükümleri kabul edilmiştir.

Zorunlu nedenlerle işin durması, ulusal bayram ve genel tatillerden önce veya sonra iş yerinin tatil edilmesi veya benzer nedenlerle iş yerinde normal çalışma sürelerinin önemli ölçüde altında çalışılması veya tamamen tatil edilmesi ya da işçinin talebi ile kendisine izin verilmesi hallerinde, işveren iki ay içinde çalışılmayan süreler için telafi çalışması yaptırabilir. Bu çalışmalar fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma sayılmaz. Telafi çalışmaları, günlük en çok çalışma süresini aşmamak koşulu ile günde üç saatten fazla olamaz. Tatil günlerinde telafi çalışması yaptırılamaz.

Haftalık kırk beş saati aşan çalışmalara fazla çalışma denir. Fazla çalışma yapılabilmesi için işçinin onayı alınmalıdır. İş Kanunu’nda ve ilgili Yönetmelik’te bazı işler ve işçiler için fazla çalışma yasakları öngörülmüştür.

Haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle kırk beş saatin altında belirlendiği durumlarda, haftalık çalışma süresini aşan ve kırk beş saate kadar yapılan çalışmalar fazla sürelerle çalışmalardır.

Her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödenir. Fazla sürelerle çalışmalarda ise, her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yirmi beş yükseltilmesiyle ödenir. Bu ücretlerde zamanaşımı beş yıldır ve sözleşmenin sona ermesi ile değil, söz konusu ücrete hak kazanılması ile başlar.

Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat on beş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir. İşçi hak ettiği serbest zamanı altı ay zarfında, çalışma süreleri içinde ve ücretinde bir kesinti olmadan kullanır.

Fazla çalışma yasağı kapsamında bulunan yer altında maden işlerinde çalışan işçilere zorunlu nedenler ve olağanüstü nedenlerle fazla çalışma yaptırılabilir; ancak bu hâllerde haftalık otuz yedi buçuk saati aşan her bir saat fazla çalışma için verilecek ücretin, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yüzden az olmamak üzere arttırılması suretiyle ödenmesi gerekir. Zorunlu ve olağanüstü nedenlerle fazla çalışmalarda işçinin onayı aranmaz, ancak işçi bu halde de zamlı ücrete hak kazanır.