Karahanlılar I

Bu devlet için birçok isimlendirme yapılmış olup en yaygın olanı Karahanlılar'dır. Devleti kuran sülalenin atası olarak geçen Afrasyab, Göktürk hanedanı Aşina ile aynı kökten olduğundan Afrasyablılar, Göktürkler'in devamı niteliğindedir. Devleti kuran Türk boyları Karluklar, Yağmalar, Çiğiller, Tuhsîler, Ezgişler ve Bulaklar'dır. Karahanlılar, Altay sistemine uygun olarak Doğu -Batı olmak üzere ikili idare sistemiyle yönetilirdi. Doğu'daki hakan tüm Karahanlılar'ın hakanıydı.

Devletin ilk bilinen hakanı Bilge Kül Kadır Han zamanında Sâmânîlerle mücadele edildi. IX. yüzyılın ilk çeyreğinde Maveraâünnehir, Sâmânîler'in idaresine girmeye başladı. Bilge Kül Kadır Han'ın saltanatının son bulması ve yerine geçen oğlu Bazir Arslan Han dönemi hakkında bilgi bulunmamaktadır. Devletin batısındaki Bazir'in kardeşi Oğulcak Kadır Han ise daha çok Sâmânîler'le mücadele etti.

İslâmiyet, X. yüzyılın başlarında Karahanlı topraklarında yayılmaya başladı. İslâmiyet'i kabul eden Satuk Tegin, Kaşgar'ı aldıktan sonra İslâm'ı hakim olduğu coğrafyada resmen ilan etti ve Müslüman olmayan Türklerle mücadele etti. Oğlu Baytaş Arslan Han zamanında tüm Karahanlı ülkesinde İslâm resmî din kabul edildi. Baytaş, Balasagun'u da alarak ülke birliğini sağlarken Kaşgar'daki kardeşi İlig Tonga Süleyman da Sâmânîler'le mücadele ediyordu. Baytaş'ın yerine geçen Arslan Han Ali'nin İslâm'ı yaymak için yaptığı savaşlardan birinde şehit olduğu anlaşılmaktadır. Onun zamanında devletin batı kısmını en geç 991 yılından sonra Buğra Han Harun yürütmüştür. Buğra Han Harun birçok Sâmânî şehrini ve onların başkenti Buhara'yı aldı ve 992'de öldü. Yerine geçen Arslan Han Ali'nin oğlu İlig Nasr Han, 994- 997 tarihleri arasında Mâverâünnehir'in birçok şehrini ele geçirdi. Arslan Han Ali ölünce (998) Balasagun'da Togan Han Ahmed b. Ali tahta çıktı. Batı'daki İlig Nasr Han, 999 yılında Sâmânîler'e son verdi. İlig Nasr'ın Horasan'a gönderdiği iki ordu da Gazneliler tarafından mağlup edildi. 1008 yılında ise bizzat kendisi Gazneliler'e mağlup oldu. 1012'de vefat eden İlig Nasr'ın yerine Mâverâünnehir'de kardeşi Mansur geçti. O, Talas, Şaş, Fergana ve Buhara gibi yerlerde hakimiyetini tesis etti. Togan Han Ahmed ise Balasagun'a yaklaşan Moğol göçebelerini durdurdu ve 1017- 1018'de öldü. Muhtemelen o, ölümünden birkaç yıl önce Hoten, Kaşgar ve Yarkend'in idarelerini Hoten hâkimi Kadır Han Yusuf'a vermiştir.

Togan Han Ahmed'den sonra idareyi ele geçiren Mansur ve müttefiki Kadır Han Yusuf, Belh'e girdilerse de 1019- 1020'de Gazneliler'e mağlup oldular. Öte yandan Mansur'un hapsinden kurtulan Karahanlı ailesinden Ali Tegin, Selçuklular'ın yardımıyla Buhara'yı aldı. Mansur ise yerini 1024 yılında Kadır Han Yusuf'a bıraktı. Kadır Han Yusuf'un kardeşleri Ali Tegin ve Ahmed bu durumu kabullenmeyince o, 1025'de Gazneli Mahmud'la Semerkand görüşmelerini yaptı. Görüşmenin akabinde Ali Tegin çöle çekilirken müttefiki Selçuklu Türkmenler de Horasan'a göçürüldü. Ayrıca Kadır Han Yusuf, Gazneliler'den yardım alarak 1027'de Balasagun'daki kardeşi Togan Han Muhammed'i tahttan indirdi. Ancak Gazneliler'in bölgeden ayrılmasıyla Ali Tegin Buhara, Özkend ve Balasagun'a hâkim oldu.

Kadır Han Yusuf 1032'de ölünce oğullarından Arslan Han Süleyman Kaşgar ve Balasagun'da, Buğra Han Muhammed de Talas ve İsficâb'da oturdular. Gazneliler'in Mâverâünnehir'de Buğra Han Muhammed'i desteklemesi, Ali Tegin'le Gazneliler'in arasını açtı. Ali Tegin'in 1034'de ölümüyle yerine oğlu Yusuf geçti. Bu sıralarda İlig Nasr Han'ın oğulları, Yusuf ve kardeşinin elindeki toprakları alarak devletin batısına hakim oldular. Büyük hakan unvanıyla Muhammed, kardeşi İbrahim ile 1042'de Kadır Han Yusuf'un oğullarından ayrılınca devlet, Batı ve Doğu olmak üzere ikiye bölündü.

Karahanlılar ikiye bölündüğünde Batı Karahanlılar'ın başında bulunan Muhammed b. Nasr, 1052'de ölünce yerine geçen Böri Tegin İbrahim devletin merkezini Semerkand'a taşıdı. Doğu Karahanlılar'ın elindeki bazı şehirleri ele geçirdi. Onun zamanında Selçuklular'ın Karahanlılar üzerine seferleri arttı.

Böri Tegin İbrahim Selçuklular'ı halifeye şikayet etse de sonuç alamadı. Onun felç olmasından sonra tahta çıkan Şemsü'l -Mülk II. Nasr, önce Tirmizi aldı ardından Selçuklular'a bağlı Belh'i yağmaladı. Ancak daha sonra Selçuklular'la barış yapıldı. II. Nasr'dan sonra tahta geçen Ebû Şücâ Hızır (1079 -1080) hakkında bilgi bulunmamakla birlikte yerine geçen oğlu Ahmed zamanında Selçuklu sultanı Melikşah, Semerkand ve Buhara'yı alıp Ahmed'i hapsetti. Bir süre sonra görevine iade edildi ve Batı Karahanlılar, Selçuklular'a bağlandı. 1095 yılında tahta çıkan I. Mesud b. Muhammed dönemi pek fazla bilinmemektedir. Selçuklu sultanı Berkyaruk zamanında Batı Karahanlı tahtına peş peşe olmak üzere Buğra Han Süleyman, Ebu'l -Kasım I. Mahmud ve Harun Tegin hakan olarak tayin edildiler. Harun Tegin, Mâverâünnehir'i istila edip Horasan'ı ele geçirmek istese de 1102'de Selçuklu sultanı Sencer tarafından idam edildi. Sencer'in tayiniyle Batı Karahanlı hakanı olan Arslan Han II. Muhammed zamanında çıkan isyanlar, Selçuklular'ın yardımıyla bastırıldı. Sencer ile aralarının açılmasıyla Selçuklular, Semerkand'a girerek Arslan Han Muhammed'i esir ettiler. Hakanlığın başına Sencer, Hasan b. Ali'yi tayin etti. Onun ölümünden sonra sırasıyla Arslan Han Muhammed'in kardeşi Buğra Han İbrahim ve Arslan Han Muhammed'in oğlu II. Mahmud (1132 -1141) geçti.

II. Mahmud'un Karluklar'la arası açılınca o, Sencer'le ittifak kurarken Karluklar'da Karahıtaylar'la anlaştı. 9 Eylül 1141'de yapılan Katvan Savaşı'nda Karahanlı -Selçuklu ittifakı mağlup oldu ve Mâverâünnehir Karahıtaylar tarafından istila edildi. Karahıtaylar tarafından tahta çıkarılan III. Mahmud ise 1156'da Karluklar'la yapılan Kallabaz Savaşı'nda öldürüldü. Öte yandan II. Mahmud 1163'te Selçuklu kumandanlarından Müeyyed Aba tarafından öldürülünce devletin başına Ali Tegin soyundan Ali Han geçti. O, Karluk yabgusunu yenerek Karluklar'ı Mâverâünnehir'den çıkardı.

II. Mesud zamanında (1160 -1178) iç meselelerle uğraşan Batı Karahanlılar'ı 1178- 1204 yılları arasında Arslan Han IV. İbrahim idare etti. 1204 yılında tahta çıkan son Batı Karahanlı hakanı I. Osman , Harezmşahlar'la birleşip 1207'de Karahıtaylar'ın elinden Buhara'yı aldı. O, Harezmşahlar'a tabiiyetini reddedince Semerkand'ı 1212'de ele geçiren Harezmşahlar tarafından öldürüldü. Böylece Semerkand, Harezmşahlar'ın başkenti olurken Karahanlılar da tarihe karıştı.

Doğu Karahanlılar'ın ilk büyük hakanı Arslan Han Süleyman (1032 -1056) zamanında çok sayıda göçebe Türk, Müslüman oldu. 1056'da büyük hakan olan kardeşi Muhammed, 1057'de yerini oğlu Hüseyin'e bıraksa da Muhammed'in eşi, Hüseyin'i öldürtüp yerine öz oğlu İbrahim'i (1057 -1059) tahta çıkardı. İbrahim zamanında Fergana ve diğer bazı yerler Batı Karahanlılar'ın eline geçti. Yerine geçen Tuğrul Mahmud zamanında ise Batı Karahanlılar'la 1068'de yapılan antlaşma ile Fergana, Doğu Karahanlılar'a bırakıldı. 1075'de tahta çıkan Tamgaç Buğra Han zamanında 1089'da Doğu Karahanlılar, Selçuklular'a bağlandı. 1102'de Tamgaç Buğra Han'ın ölümüyle yerine geçen ve 1128'de Karahıtaylar'ı mağlup eden Ahmed'in 1141'de öldüğü anlaşılmaktadır. Muhtemelen yerine oğlu II. İbrahim geçti. Onun zamanında Karahıtaylar, Balasagun'u alıp başkent yaptılar. Merkezi Kaşgar'a çeken II. İbrahim'in Karluklar üzerine çıktığı seferde şehit olduğu anlaşılmaktadır. Halefleri olan oğlu ve torunu hakkında pek bilgi bulunmamaktadır. Doğu Karahanlı hanedanının son temsilcisi Ebu'l -Feth III. Muhammed, 1211'de öldürülünce Doğu Karahanlılar tarih sahnesinden silindi.

Mâverâünnehir'in Karahıtaylar tarafından istilasından sonra Özkend merkezli kurulan Fergana Hanlığı'nın ilk hakanı Hüseyin Han, 1156'da ölünce muhtemelen yerine Tuğrul Han Mahmud geçti. Onun 1164'de öldüğü anlaşılmaktadır. Tuğrul Han Muhammed'den sonra, önce Batı Karahanlı sülalesinden İbrahim Han, ardından 1168 -1173 yılları arasında hüküm süren oğlu Nasr Han geçti. Nasr Han'dan sonra ise Muhammed Han tahta çıktı. 1209 - 1212 tarihleri arasında tahtta bulunan hakanın ise kimliği bilinmemektedir.