Tolunoğulları

Mısır ve Bilâdü’ş -Şâm hâkimi Ahmed b. Tolun tarafından 868’de kurulan bu devlete Ahmed’in babası Tolun’dan dolayı Tûlûniyyîn veya Tolunoğulları adı verilmiştir. Tolun kelime anlamı olarak el -Bedrü’l -Kâmil yani Dolunay anlamına gelmektedir.

Ahmed b. Tolun (868 -884)

835’te dünyaya gelen Ahmed’in çocukluk dönemi hakkında fazla bilgi bulunmamaktadır. Ahmed, babası Tolun'un ölümünden sonra onun yerine geçmiş, dul kalan annesi de sarayda büyük bir nüfuza sahip olan Bayık Bey ile evlenmiştir. Ahmed de ileri gelen komutanlardan Yarcûh et -Türkî’nin kızıyla evlenerek önemli bir konuma ulaşmıştır. Ahmed babasının ölümünden kısa bir süre sonra Bizans’a karşı cihat yapmak için gittiği Tarsus’ta dini ilimler alanında ders almıştır. Yaklaşık yedi yıl burada ikamet ettiği anlaşılan Ahmed daha sonra annesini görmek için Sâmerrâ’ya dönmeye karar vermiştir. Bu dönüş esnasında Abbâsî merkezine gitmekte olan bir ticaret kervanını yağmacılardan kurtararak büyük bir şöhret kazanmıştır.

Ahmed, Müsta’in ve Mu’tez arasında yaşanan hilafet çekişmesinde Müsta’in’in yanında yer almıştır. Söz konusu rekabette üstün gelen Mu’tez, 868’da Mısır valiliğine Ahmed’in üvey babası Bayık Bey’i görevlendirmiştir. Mısır’a gitmeyen Bayık Bey de yerine üvey oğlu Ahmed’i naib olarak yollamıştır. Mısır’a ulaşan Ahmed, Mısır’ı kontrol altına alarak 870’te Yeşkür Dağı eteklerinde Katâi adında yeni bir şehir inşa edip idare merkezini buraya nakletmiştir.

Ahmed, Bilâdü’ş -Şâm üzerinde Muvaffak ile mücadele ederek Hama, Humus, Haleb, Antakya, Remle, Harran ve Rakka gibi şehirleri kontrol altına almıştır.

Humâreveyh b. Ahmed (884 -896)

Ahmed’in ölümünden sonra bir araya gelen devlet adamları 20 yaşında olan Humâreveyh’i emir yapmışlardır.

Abbâsîlere bağlılığını devam ettiren Humâreveyh, Bilâdü’ş -Şâm’da İbn Ebu’s -Sâc ve İshak b. Kundacık ile mücadele etmek zorunda kalmıştır. Sınırlarını Berka’dan Fırat Nehri’ne kadar genişleterek Tolunoğulları döneminde en geniş sınırlara ulaşmayı başarmıştır.

Bizans’a karşı Tarsus üzerinden başarılı seferler yapılmış ve bu sırada Trabzon’a kadar uzanan saldırılar gerçekleştirilmiştir.

Humâreveyh, 896’da gulamları tarafından yatağında boğazlanarak öldürülmüştür.

Ebu’l -Asâkir Ceyş b. Humâreveyh (896)

Babasının ölümüyle çocuk yaşta olan Ebu’l -Asâkir Ceyş emîrlik koltuğuna oturmuştur. Tahta geçtikten kısa süre sonra içki ve eğlenceye meyletmiştir. Devlet erkânına kötü davrandığından ordu komutanları Abbâsîlere katılmışlar ve bu kötü yönetimden dolayı ordu mensupları 896’da Ebu’l - Asâkir Ceyş’i tahttan indirmişlerdir.

Hârûn b. Humâreveyh (896 -904)

Devlet adamlarının desteği ile emîrlik makamına oturan Hârûn öncelikle Rebia b. Ahmed b. Tolun’un başarısız isyan girişimi ile karşılaşmıştır. Hârûn, Mu’tazıd’a her yıl 400 bin dinar göndermeyi ve Mu’tazıd’ın bir naibinin Mısır’da bulunmasını kabul etmiştir. Müktefî’nin 904’te görevlendirdiği Muhammed b. Süleyman el -Kâtib, Hârûn’un ölümünden sonra Tolunoğulları tahtına oturan Şeyban’ı bozguna uğratarak Mısır’ı işgal etmiş ve 905'te Tolunoğullarına son vermiştir.

Tolunoğulları Kültür ve Medeniyeti

Devlet Yapısı

Türk-İslam devleti olan Tolunoğulları teşkilat ve idarî açıdan Emevî ve Abbâsî devlet modelini yansıtırken, Türk devlet teşkilatına dair unsurları da bununla birleştirerek idare ve işleyiş bakımından Türk -İslam sentezi oluşturmuşlardır. Mısır’da valilik kurumunun yanı sıra Divânü’l -Ceyş, Divânü’ş -Şurta, Divânü’l -Harac, Divânü’l -Kadâ’, Divânü’l -Berid ve Divânü’l - İnşâ adı verilen bir takım yardımcı kurumlar da vardı.

Ordu Teşkilatı

Tolunoğullarında ordu kara ve deniz olmak üzere iki şubeden oluşmaktaydı. Ordunun sayısının 870’te 100 bine ulaştığı görülmektedir. Ordunun esas unsurunu Türkler oluşturup bundan başka Arap, Rum (Yunan), Habeş, Sudan, Kıbti ve Nubyalılar gibi topluluklar da istihdam edilmiştir. Humâreveyh döneminde Sudanlılar ve Nubyalılardan oluşan “Muhtâre” adında seçilmiş özel muhafız birlikleri oluşturulmuştur. Ordunun komutanlığını Kaidü’l -Ceyş yapmaktaydı.

Tolunoğulları Akdeniz, Kızıldeniz, Tinnis Gölü ve Nil üzerinden yapılacak saldırı ve baskınlara karşı topraklarını savunmak için donanmaya ihtiyaç duymuşlardır. Akka’da kapalı bir liman inşa edilmiş ve Dimyat, İskenderiye ve Ravza liman şehirlerinde gemi imalatı için tersaneler kurmuştur.

Ekonomik Hayat

Tolunoğulları devletinin ekonomik gücünü tarım, ticaret ve endüstri sektörü oluşturmaktaydı. Ahmed b. Tolun tarımsal üretimi artırmak gayesiyle yeni sulama kanalları açtırmış, daha önce kullanılmayan kanalları ıslah etmiştir. Köylülere toprak, tohum, tarım aletleri ve hayvan dağıtmıştır. Tarımsal üretimin artışı için yapılan çalışmalardan biri de Nil Nehri’nin su seviyesini ölçmek için inşa edilen Nilometre olmuştur.

Doğu -batı ve kuzey -güney yönünde uzanan ticaret yolunun merkezinde bulunan Mısır’ın bu konumundan Tolunoğulları da istifade etmişlerdir. Kızıldeniz, Nil Nehri, İskenderiye, Tarsus, Akka, Dımaşk ve Berka’ya kadar uzanan alanda faaliyet yürüten ticari bir donanma kurulmuştur.

Endüstriyel açıdan kâğıt üretimi, keten, yün ve pamuk dokumacılığı, çanak- çömlek yapımı öne çıkmaktaydı.

İlmî ve Fikrî Hayat

Mısır ve Bilâdü’ş -Şâm’da Hukuk, Edebiyat, Tarih, Felsefe, Geometri ve Tıp alanında önemli ilerlemeler yaşanmıştır. Ücretsiz bir şekilde hizmet sunan bir hastane ve eczanenin inşa edildiği görülmektedir.

Mimari açıdan devrin en önemli yapıları Ahmed b. Tolun’un yaptırdığı İbn Tolun Camii ve Katâi şehridir.