Faktör Piyasaları ve Faktör Gelirleri

Faktör piyasalarında denge mal piyasalarında tüketicilere sunulan mal ve hizmetlerin üretilebilmesi için gerekli üretim faktörlerinin alınıp satıldığı piyasalar olan faktör piyasaları konu edinilmektedir. Aslında hem mal ve hem de faktör piyasalarında yer alan temel aktörler aynıdır: Üreticiler ve tüketiciler. Ancak her iki piyasada da bunların rolleri değişmektedir. Mal piyasalarında tüketiciler alıcı, üreticiler satıcıdırlar. Faktör piyasalarında ise tüketiciler satıcı üreticiler alıcıdırlar.

Üretim faktörü talebi doğrudan bir talep değildir. Faktör talebi mal ve hizmet talebine bağlı bir taleptir. Bu nedenle, faktör talebine bağlı talep, dolaylı talep ya da türev talep diyoruz. Nihai mal ve hizmet talebinin artması sonucunda mal ve hizmet fiyatları artacaktır. Mal fiyatlarının artması sonucu üreticiler daha fazla mal ve hizmet üretmek isteyecekler ve dolayısıyla da daha fazla üretim faktörü kullanacaklardır. Bu ise faktör talebinin artması demektir. Firmaların faktör talep eğrileri, marjinal ürün eğrisi ile malın fiyatının çarpımı sonucu elde edilen marjinal ürün geliri eğrisinden elde edilir.

Üretim faktörü arzı, faktörden faktöre değişmekle birlikte, önemli ölçüde sınırlıdır. Özellikle ekonominin tümü için ve kısa dönem ele alındığında, tüm üretim faktörlerinin arzının sabit olduğu düşünülebilir. Uzun dönemde toprak arzı hariç sermaye ve işgücünün artabileceğini söyleyebiliriz. Tek tek firmalar açısından baktığımızda, faktör arzı sabit değil pozitif eğimli olur.

Tam rekabet şartlarında oluşan faktör fiyatları firmalar için sabittir. Yani, her firma cari fiyat düzeyinde dilediği kadar faktör satın alabilir.

Üretim faktörlerinin toplam üretimden aldıkları paylar faktör gelirlerini oluşturmaktadır. Bunu belirleyen ise faktör fiyatlarıdır. Firmaların işgücü taleplerinin toplamı olan piyasa işgücü talebi ile piyasa işgücü arzının dengesiyle emeğin piyasa fiyatı (ücret) oluşur. Cari ücret düzeyinden firmalar diledikleri kadar işgücü istihdam edebilirler.

Sermaye piyasalarında belirlenen denge sermaye fiyatı ise faiz oranıdır. Sermayeyi arz edenler tasarruf sahipleri, talep edenler de firmalardır. Tasarruf sahipleri faizler yükseldikçe daha fazla tasarruf yaparlar. Firmalar ise faizler yükseldikçe yatırımların kârlılığı azalacağından daha az sermaye talep ederler.

Toprak sahipleri ellerinde belli bir toprak stoğuna sahiptirler. Sermaye ve işgücü kısa dönemde bile az da olsa esnek bir talep eğrisine sahiplerken, toprak arzı sabittir ve esnekliği sıfırdır. Bu nedenle, toprak kirası tamamen toprak talebine bağlı olarak değişir.

Müteşebbis üretimi planlayıp organize eden üretim faktörüdür. Bir piyasası ve fiyatı yoktur ve Girişimciler kâr güdüsü ile hareket ederler. Firmanın toplam geliri, ücret, faiz ve rant olarak işçi, sermaye sahibi ve toprak sahibine dağıtıldıktan sonra kalan kısım kârdır. Ücret, faiz ve kira toplamı firma gelirini aşarsa firma zarar eder ve müteşebbis bu zararı karşılar. Eğer karşılayamazsa firma üretimini sürdüremez ve kapanır. Girişimcilerin ne, nerede, nasıl, ne kadar ve kime üreteceklerine karar verirlerken temel motivasyon unsurları kâr beklentileridir. En yüksek ve sürekli kâr hangi alternatifte elde edilecekse girişimci onu seçecektir. Ancak, sürekli değişebilen piyasa koşulları kârı her zaman garanti etmez. Nitekim kâr beklentisi ile kurulan pek çok işletme zarar edebilmekte ve kapanmaktadır. Müteşebbislerin elde etmeyi planladıkları kâr, gerçekleştirilen üretimin gelirinden mutlak olarak alınan bir hisse ya da pay değildir. Hiçbir müteşebbis işçiler ya da toprak sahipleri gibi üretimin bir kısmını talep edemez. Firmaların elde ettikleri toplam gelirlerinin bir kısmı işçi ücretleri olarak, bir kısmı sermaye faizi olarak ve bir kısmı da toprak kirası olarak paylaştırılır. Zaten bunlar bellidir ve müteşebbis üretimi gerçekleştirmeden önce bu üretim faktörlerine ne kadar ödeme yapacağını bilir. Lakin, müteşebbisin toplam gelirden ne kadarını alacağı önceden tahmin edilse bile kesin olarak bilinmez. Toplam firma gelirinden faktör sahiplerine ücretler, faizler ve kiralar ödendikten sonra kalan kısım girişimcinin payıdır.