Mal ve Hizmet Piyasaları

Piyasalar rekabet ve malın niteliğine bağlı olarak tam rekabet, monopol, monopollü rekabet ve oligopoller olarak çeşitli gruplara ayrılabilir.

Tam rekabet piyasaları, birbirinin aynısı (homojen) olan ürünlerin çok sayıda üreticisinin bulunduğu piyasalardır. Bu piyasalara giriş –çıkış engelleri yoktur. Gerek üretici firmalar ve gerekse tüketiciler istedikleri gibi üretip – üretmeme, ya da satın alıp –almama imkânlara sahiptirler. Ayrıca, tüketiciler ve üreticiler birbirleri hakkında, ürün hakkında, kısaca piyasada var olan tüm bilgiye sahiptirler ya da kolayca ulaşabilirler. Piyasada çok sayıda üretici bulunduğu için her bir firmanın toplam arz içindeki payı son derece küçüktür. Öyle ki, bir tek firmanın kendi üretim miktarı ile ilgili verdiği kararların toplam arz üzerinde hiçbir etkisi Mal ve hizmet piyasaları, üreticilerin ürettikleri nihai mal ve hizmetleri tüketicilere sundukları, alıcı ile satıcının karşılaştığı, fiyatın oluştuğu ortamlardır. Tüketiciler ihtiyaçlarını karşılamakta kullandıkları mal ve hizmetleri temin etmek için piyasalara gelirler. Üreticiler (satıcılar) ise kâr etmek amacıyla ürettikleri mal ve hizmetleri satmak üzere piyasadadırlar. Eğer belli bir fiyatta satıcıların satmak istediği mal miktarı ile alıcıların almak istediği mal miktarı birbirine eşitlenirse alım satım işlemi gerçekleşir.

Tam rekabet piyasasındaki bir firma, toplam piyasa talebinin son derece küçük bir kısmını karşılayabilmektedir. Bu nedenle, firmanın arz ettiği ürün miktarı ne kadar olursa olsun piyasa fiyatı bundan etkilenmeyecektir. Bu durum, tam rekabetçi firmanın piyasada oluşmuş fiyatı veri olarak kabul edeceği ve bu fiyattan üretebildiği tüm malları satabileceği anlamına gelir. Fındık, buğday gibi çok sayıda tek tip ürünler üretilen piyasalar tam rekabete yakın örnekler olarak verebilir.

Monopoller, tek bir firmanın tek ürünü çok sayıda tüketiciye sunduğu piyasalardır. Üretici firma tek olduğu için tüm piyasadaki alıcılara mal arz eder ve bu monopol firmaya fiyat ve miktar üzerinde belirleyici güç verir. Nitekim monopolist malın ister miktarını, isterse fiyatını belirleyebilir (aynı anda ikisinin de değil, sadece birini belirler değerini talep şartlarına bırakmak zorundadır.) piyasalara giriş -çıkışlar çeşitli yollarla engellenmiştir. Bu engeller, yasal engeller olabildiği ölçek ekonomileri ve yatırım tutarları da girişleri engelleyebilir. Bazı malların üretimi için verilen özel üretim izinleri (imtiyazlar) ile patent ve telif hakları monopolleşmeye sebep olur. Belli bir malın üretim imtiyazını alan firma dışında üretim yapılamaz ve lisanslı firma monopolist olur. Benzer şekilde icatlar üzerindeki patent hakları ile sözlü basılı eserler üzerindeki telif hakları da hak sahibini tek üretici hâline getirir. Elektrik ve doğal gaz gibi malların monopol piyasalara konu olduğunu söyleyebiliriz. Monopoller, tam rekabet ile karşılaştırıldığında, üretim miktarının azlığı, fiyatların yüksekliği, maliyetlerin yüksekliği, kaynakların atıl kalması gibi çeşitli açılardan eleştirilir.