Sağlık Ekonomisi

Günümüzde sağlığın ve sağlık hizmetlerinin önemi giderek artarken, sağlık ekonomisi kavramı da dünyada ön plana çıkmaya başlamıştır. Genel olarak ekonomisi büyük olan ülkelerde sağlık harcaması oranları da yükselmektedir. Bunun sonucunda ‘sosyal devlet’ anlayışının bir gereği olarak sağlık hizmetlerini tek elden yürütme gayretinde olan devletler önemli maliyet yükleri ile karşı karşıya kalmaktadırlar.

Sağlık Ekonomisinin Kapsamı

Bugünkü anlamı ile ekonomi ‘malların ve hizmetlerin üretimi, tüketimi ve para tedariki bakımından bir ülkenin veya bölgenin durumu’ anlamında kullanılmaktadır. Sağlık ekonomisi ise “ekonomi biliminin temel kurallarının sağlık alanında uygulanması” şeklinde genel bir tanımla ifade edilebilir. Sağlık hizmetlerini ekonomik açıdan diğer sektörlerden ayıran başlıca özellikler şunlardır:

Risk ve belirsizlikler içermesi,
Dışsallık (hizmetlerin üçüncü kişileri olumlu ya da olumsuz etkileyebilmesi),
Kamu hizmeti olması,
Pazara girişte kurallar içermesi,
Ölçek ekonomisi özelliği (sabit maliyetler nedeni ile kapasite arttıkça verimliliğin artması),
Arzın talep yaratabilmesi.

Geniş çerçeveden bakılacak olursa sağlık harcamaları şu şekilde sınıflanabilir:

Koruyucu sağlık harcamaları
Teşhis ve tedavi harcamaları
Rehabilitasyon hizmetleri için yapılan harcamalar
Bina ve altyapı harcamaları
Personel ve donanım harcamaları
Vatandaşların fiziksel ve ruhsal sağlık koşullarını iyileştirmeye dönük harcamalar
Çevre sağlığına dönük harcamalar
İlaç, malzeme ve tanı araçlarına yönelik yatırım harcamaları
Sağlık eğitimine dönük yatırım harcamaları
Teşkilat planlaması, yönetimi ve izlenmesine yönelik yatırım harcamaları
ARGE harcamaları
Standardizasyon -kalite -kalibrasyon harcamaları

Sağlık ekonomisinin çalışma konuları şu şekilde sınıflanabilir:

Hizmet sunumu için ayrılan kaynak miktarı ve bunun dağılımı
Kaynakların yerinde ve verimli kullanımı
Temel alanlarda (koruyucu, tedavi edici ve rehabilite edici) sunulan hizmetlerin toplumda sağlığın değeri üzerine etkileri
Arz ve talebin analizi (maliyetler, çeşitli girdiler vs.)
Hizmet sunum ve finansmanının hakkaniyet açısından değerlendirilmesi
Sağlık düzeyinin ölçülmesi (sağlık düzeyi indeksleri vs.)

Sağlık Ekonomisi Kavramının Ortaya Çıkışı

Dünyada sağlık ekonomisi alanında ilk çalışmalar 1931 yılında Amerika Birleşik Devletleri'nde (ABD) başlamıştır. Sağlık ekonomisi, “hastaların bakımı ve sağlığın teşviki için kıt ekonomik kaynakların rekabetini de dikkate alarak en uygun şekilde kullanımı” olarak ilk kez 1950’li yılların sonlarında tanımlanmıştır. Türkiye’de sağlık ekonomisi, ilk kez 1980’li yılların sonlarında sağlık hizmetlerinde verimlilik, kalite, hizmet sunumu ile bu hizmetlerin finansmanının birbirinden ayrılması kavramlarının konuşulmaya başlanması ile gündeme gelmiştir. Türkiye, 2003 yılında ‘Sağlıkta Dönüşüm’ olarak tanımlanan bir döneme girmiştir.

Sağlık Hizmetinin Özellikleri

Sağlık hizmetleri konusunda doğan ihtiyaçlar, sağlık hizmetinin yapısından kaynaklanan nedenlerle diğer alanlardaki ihtiyaçlardan farklılık göstermektedir:

Kamusallık özelliği
Dışsallık özelliği
Yararlı (erdemli) mallar
Devlet müdahalesi
Belirsizlik altında seçim
Asimetrik bilgilenme
Tüketimin öngörülememesi

Yetersiz tüketimin toplumu da etkilemesi Sağlık sektörünün karmaşık ekonomik yapısı nedeni ile sağlık bakım piyasalarında başarısızlığa neden olan özellikler ise şu şekilde sınıflanabilir:

Hizmet sunucuların sayıca az olması
Piyasaya girişte sınırlamalar olması
Arz-talep arasında dengesizlik bulunması
Bilgi maliyetlerinin yüksek olması
Monopolleşme (tek firma, tek mal, tek fiyat)
Hizmet sunucular arasında anlaşma ve tekelleşme

Sağlıkta Ekonomik Değerlendirme Yöntemleri

Ekonomik değerlendirme, birbirinin alternatifi olabilecek mal ya da hizmetlerin hem maliyetlerinin hem de sonuçlarının çeşitli yöntemlerle en uygun olanın tercih edilebilmesi amacı ile karşılaştırılmasıdır. Sağlık hizmetlerinde ekonomik değerlendirme yapmak amacı ile kullanılan yöntemler aşağıdaki şekilde sınıflandırılabilir:

Maliyet minimizasyon analizi
Maliyet fayda analizi
Maliyet değer analizi
Maliyet etkililik analizi

Sağlık Sektöründe Finansman Modelleri

Sağlık hizmetlerinin finansmanı, sektörün hızla büyümesi nedeni ile birçok ülkede yeni kaynaklar bulunmasını zorunlu kılan önemli bir konudur. Sağlık harcamaları konusunda temel sorunlardan birisi de harcama düzeyinin ne kadar olması gerektiğidir. Harcama düzeyini etkileyen birçok belirleyici sayılabilir:

Sağlık sistemlerinin organizasyon ve yönetimi
Toplumun sağlık ihtiyaçları
Ekonomik gelişmişlik düzeyi
Sosyal ve kültürel faktörler
Sağlık güvencesi varlığı
Sağlık hizmetini sunanların davranışı
Hizmet sunumu ve hekim ödeme modelleri
Hastaların artan beklentileri
Teknolojik gelişmeler
Görülen hastalıklardaki değişimler
Politik değişimler
Demografik değişimler

Sağlık bakımı sağlayıcıları, hizmetlerin ödenme şekli, sağlık sigortasını sağlayan ve alanların finansal riskleri nasıl paylaştığı gibi farklılıklarına göre dört ana finansman modelinden bahsedilebilir:

Beveridge modeli
Bismark modeli
Ulusal sağlık sigortası modeli
Cepten ödeme modeli

Sağlık Hesaplarının Gerekliliği

Sağlık piyasaları, serbest piyasa koşullarını tam anlamı ile karşılamayan, ne tamamen rekabetçi ne de tamamen tekelci bir yapıya sahiptir. Bu piyasada özel sektör bulunmasına rağmen, piyasanın büyük bir kısmında devlet hakimiyeti söz konusudur. Dünya genelinde sağlık hizmetleri ve sağlık sigorta sistemleri çoğunlukla devletler tarafından finanse edilmektedir. Diğer taraftan, sağlık harcamalarının artma eğilimi devam etmektedir. Bu durum sağlık finansman politikalarının oluşturulmasını, hizmetlerin kalite ve sürekliliğinin sağlanması noktasında gerekli kılmaktadır. Ulusal sağlık hesapları, ülkedeki tüm sağlık bakım faaliyetleri, bunları etkileyen faktörler ve sağlık harcama eğilimleri ile ilgili değerli bilgiler sağlar. Sağlanan bu bilgiler, etkili sağlık finansman politikaları için yol göstericidir.