Temel Epidemiyoloji
Epidemiyolojinin Kapsamı ve Kullanım Alanları
Epidemiyoloji, klinik ve toplum bilimlerinde sağlık olaylarının nedenlerini, kişi-yer-zaman özelliklerini, etkileyen faktörleri, uygun tanı, tedavi ve korunma önlemlerini araştırır. Epidemiyoloji, sağlık olaylarının görülme sıklıklarının, bu olayların nedenlerinin ve çözüm yollarının değerlendirilmesinde kullanılan bilimsel araştırmaların sonuçlarının doğru yorumlanmasını öğreten bir bilim dalıdır. Epidemiyolojinin kullanım alanları:
- Sağlık olaylarının zaman içindeki değişimlerinin incelenmesinde
- Toplumların sağlık sorunlarına tanı konulmasında
- Sağlık sorunlarında önceliklerin belirlenmesinde
- Hastalıkların bütün evreleri ile tanımlanması ve incelenmesinde
- Kişi ya da toplulukların sağlık olayları ile karşılaşma olasılıklarının belirlenmesinde
- Sağlık olaylarının nedenlerinin saptanmasında
- Sağlık hizmetlerinin değerlendirilmesinde
- Sağlık olaylarının çözümünde en uygun yöntemlerin belirlenmesinde
Sağlık Düzeyini Ölçmede Kullanılan Epidemiyolojik Göstergeler
Hız ve Oran
Belli bir toplumda belli bir zaman aralığında ortaya çıkan olay sayısının aynı toplumun aynı zaman aralığı içindeki nüfusuna veya risk altındaki nüfusa bölümüne “hız” denir. Bir toplumda belli bir sürede oluşan A olayı sayısının aynı toplumda aynı süre içindeki B olayı sayısına bölümüne ise “oran” denir.
İnsidans ve Prevalans
Belirli bir toplumda belirli bir sürede ortaya çıkan yeni vakaların görülme hızına “insidans” denir. Zaman içinde belirli bir andaki ya da belirli bir süre içindeki hastalık sıklığına “prevalans” denir.
Epidemiyolojide Neden Kavramı
Sağlık olayı üzerinde etkili özellikler değiştirildiğinde sıklıkta değişim oluyorsa ilişkinin nedensel olduğu söylenebilir.
Nedensellik kriterleri:
- İlişkinin kuvveti
- İlişkinin yönü
- İlişkinin tutarlılığı
- İlişkinin özgüllüğü
- İlişkinin zamana uygunluğu
- İlişkinin eldeki bilgilere uygunluğu
Epidemiyolojik Araştırma Yöntemlerinin Sınıflandırılması
Epidemiyolojik araştırma yöntemleri gözlemsel, deneysel ve metodolojik olmak üzere üç ana grupta incelenir. Gözlemsel araştırmalar tanımlayıcı ve analitik çalışmalar olarak ikiye ayrılmaktadır.
Tanımlayıcı Epidemiyolojik Araştırmalar
Tanımlayıcı epidemiyolojinin amacı sağlık sorunlarının saptanması, sorunların kişi, yer ve zaman özellikleri yönünden araştırılmasıdır. Tanımlayıcı araştırmaların üç tipi bulunmaktadır:
- Vaka sunumu
- Vaka serisi
- Ekolojik araştırmalar
Analitik Epidemiyolojik Araştırmalar
Analitik araştırmalar üç grupta incelenir:
- Vaka-kontrol araştırmaları
- Kesitsel araştırmalar
- Kohort araştırmalar
Vaka-Kontrol Araştırmaları
Bu yöntemde bir vaka grubu ve bir kontrol grubu olmak üzere iki grup alınarak etken ile karşılaşma durumları araştırılır ve gruplar arasındaki farklılıklar saptanmaya çalışılır. Vaka-kontrol araştırmalarında hesaplanabilen ölçütler:
- Vaka grubunda etkene maruz kalma düzeyi
- Kontrol grubunda etkene maruz kalma düzeyi
- Vaka grubunda Odds oranı
- Kontrol grubunda Odds oranı
- Tahmini rölatif risk
Kesitsel Araştırmalar
Kesitsel çalışmalarda bir sağlık olayının görülme sıklığı araştırılır. Kesitsel araştırmalarda “fotoğraf çeker gibi” bir zaman kesitinde neden-sonuç ilişkisinin birlikte incelenmesi söz konusudur. Kesitsel araştırmalarda elde edilen ölçütler:
- Toplam prevalans
- Etken (+) prevalans
- Etken (-) prevalans
Kohort Araştırmaları
Analitik epidemiyolojik araştırmaların en değerlisidir. Kohort araştırmalarında izleme süresi sonunda etkene maruz kalan ve kalmayan kişilerin araştırılan hastalığa yakalanma olasılıkları belirlenir. Kohort araştırmalarında hesaplanabilen ölçütler:
- Etken (+) insidans
- Etken (-) insidans
- Toplam insidans
- Rölatif risk
- Atfedilen risk
- Korunabilirlik hızı
Müdahale Araştırmaları
Hastalıklardan korunma önlemlerinin etkililik ve güvenilirlik düzeyleri müdahale araştırmaları ile saptanır. Müdahale araştırmalarında amaç, hastalık etkenine müdahale ile ortaya çıkacak sonucu değerlendirmektir. Müdahale araştırmaları metodolojik yaklaşıma göre kontrol gruplu, kontrol grubu dışardan olan ve kontrol grupsuz olmak üzere üçe ayrılır. Müdahale araştırmaları içerisinde en güvenilir sonuçlara randomize, kontrol gruplu, çift kör çalışmalar ile ulaşılabilir. Müdahale araştırmalarında şu epidemiyolojik ölçütler hesaplanabilir:
- Müdahale grubunda insidans
- Kontrol grubunda insidans
- Rölatif etkililik
- Atfedilen etkililik
- Etkililik yüzdesi
Metodolojik Araştırmalar
Sağlık alanında kullanılan çeşitli tanı ya da tarama yöntemlerinin kalitesini tespit etmek için yapılan araştırmalara metodolojik araştırmalar denir. Metodolojik araştırmalar geçerlilik ve güvenilirlik araştırmaları olarak ikiye ayrılır.
Geçerlilik Araştırmaları
Sağlık olayında kullanılacak yöntemin (test, ölçek vs.) hasta ve sağlamları doğru seçebilme özelliğine geçerlilik (validite) denir. Geçerlilik çalışmalarında bu özellik araştırılır. Geçerlilik araştırmalarında şu ölçütler hesaplanabilir:
- Duyarlılık (sensitivite)
- Seçicilik (spesifite)
- Pozitif prediktif değer
- Negatif prediktif değer
Güvenilirlik Araştırmaları
Güvenilirlik çalışmalarında, kullanılan yöntemlerin (işlem, gözlem, muayene vs.) tüm koşullar ve uygulayıcılar aynı olmak üzere tekrarlandığında aynı sonuçlara ulaşabilme düzeyi tespit edilir. Sonuçlar arasındaki farklar değerlendirilerek kullanılan yöntemlerin güvenilirliği değerlendirilir.